SORULARLA ERMENİ MESELESİ

Hazırlayanlar: Ahmed Akgündüz, Said Öztürk, Recep Kara

İstanbul, Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2008, 471 Sayfa.

“Sorularla Ermeni Meselesi” adlı eser Prof. Dr. Ahmed Akgündüz, Doç. Dr. Said Öztürk, Dr. Recep Kara tarafından soru-cevap şeklinde hazırlanmıştır. İkiyüze yakın soru ve cevaptan oluşan, Ermenilerin tarihleri, kökenleri, Müslümanlarla ilişkileri ve Osmanlı Dönemindeki siyasi, kültürel ve ekonomik hayatlarının incelendiği çalışma, onyedi bölümden oluşmaktadır.

Eserin birinci bölümü, Ermenilerin vatanı, tarihleri ve kimliklerini incelemektedir. Bu bölümde Ermeni tarihçilerin “Ermenistan neresidir?” sorusana verdiği cevaplar tartışılmış ve konuyla ilgili bugüne kadar yapılmış araştırmalar çok yönlü olarak ele alınmıştır. Bu bölümde aynı zamanda Pers (İran)-Ermeni ilişkileri, Bizans-Ermeni İlişkileri incelenmiş, Ermenilerin hıristiyanlık öncesi ve hıristiyanlık sonrası dönemlerine değinilmiştir.

Kitapta ayrıca, Ermenilerin hıristiyanlık içindeki yeri detaylı olarak ele alınmış, mezhepleri ve kiliseleri yine soru ve cevaplarla ayrıntılandırılmıştır. Ortodoks Ermeni kilisesinin bağımsız bir kilise kimliği kazanması, Gregoryanlık ve anlamı, Ortodoks Ermeni Kilisesi’nin Katagikosluk ve Patriklik merkezleri incelenmiştir. Bu bölümde ayrıca cumhuriyetten günümüze kadar İstanbul Ortodoks Ermeni Patrikliği’nin idari yapısındaki değişikliklere değinilmiştir.

Diğer bir bölüm, Ermenilerin Müslümanlarla ilişkilerine ayrılmıştır. Bu bölümde, Ermenilerin Müslümanlarla ilk temasları, Türklerle ilişkileri, Anadolu’nun Türkler tarafından fethi esnasında Ermenilerin durumu, Selçukluların Ermenilere karşı nasıl bir politika izledikleri, ‘İstanbul’un fethinden önce ve sonra Ermeniler’ ve Fatih Sultan Mehmed’in Ermenilere ilişkin politikasına yer verilmiştir.

Eserde 1299-1876 yılları arasında Ermenilere tanınan haklar ve imtiyazlar ele alınmıştır. İslam hukukunda gayr-i müslimlere ve özellikle Ermenilere verilen hak ve hürriyetlerden bahsedilmiş; siyasi ve idari haklar, temel hak ve hürriyetler, özel haklar, ödev ve yükümlülükler detaylı olarak incelenmiştir. Osmanlı yöneticilerinin bütün gayr-i müslimlere ve özel olarak Ermenilere verdiği haklar belgelerle incelenmiştir.

Osmanlı devlet hizmetindeki Ermeniler ayrıntılı olarak incelenmiş; sorularla, Osmanlı yönetim kademelerinde gayr-i müslimlerin yeri üzerinde durulmuştur. Belgelerin orjinalleri ve Türkçe’ye çevirileriyle Osmanlı bürokrasisinde görev yapan Ermeniler hakkında bilgi verilmiştir. Osmanlı ticaretinde Ermenilerin rolü, mali yönetimde bulundukları görevler, Osmanlı mimarisi ve musikisinde ismi geçen Ermeni sanatçılar ve Osmanlı Devleti’ndeki Ermeni basını hakkında bilgi verilmiştir.

Eserde bir diğer bölüm, Ermeni meselesini hazırlayan sebeplerin açıklanmasına ayrılmıştır. Ermeni Katolik kilisesinin kuruluşu,  Osmanlı devleti’nde Ermeniler arasında Katoliklik propagandasının başlaması ve Ermeniler üzerindeki etkileri, “Mehitarist/Mığıtarist Hareket” in anlamı ve Ermeniler arasında yayılması, Eçmiyazin Katagikosluğu’nun Ermeniler için önemi detaylı olarak anlatılmıştır. Ermeni meselesini hazırlayan sebeplerden biri olarak batılı devletlerin ve Rusya’nın tahrikleri gösterilmiş; bu doğrultuda Fransız-Ermeni ilişkileri, İngiliz-Ermeni ilişkilerinin başlangıcı, İngiltere’de Ermeni propagandası, Ermeni meselesinin çıkışında ABD’nin rolü, Rus-Ermeni ilişkilerinin ortaya çıkışı irdelenmiştir. Ayrıca Rusların Kafkasya’yı ele geçirmesinin Ermeniler üzerindeki etkileri incelenmiştir. Ermenilerin Rusya’nın kontrolüne girmeleri, 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşının Ermeni faaliyetleri ve isyanlarına etkileri açıklanmıştır.

“Komiteler ve İsyanlar Devri” başlığını taşıyan bir başka bölüm, ilk Ermeni ihtilal komiteleri hakkında bilgi vermektedir. Hınçak ve Taşnak komitelerinin faaliyetleri, İngiltere’de faaliyet gösteren Ermeni dernekleri, Ermeni isyanlarının başlaması ve sonuçları incelenmiştir.

Eserde, II. Meşrutiyet’in ilanıyla birlikte Türk-Ermeni ilişkilerindeki değişiklik üzerinde durulmuş, seçimlerde Ermeni-Rum ittifakının seyri hakkında bilgi verilmiştir. II. Meşrutiyet döneminde Ermeni komitelerinin takip ettikleri politika, ıslahat taleplerinin başlaması ve bu taleplerinde Rusya’nın etkisinin ne olduğu incelenmiştir.

Eserde ayrıca, I. Dünya Savaşı’na giren Osmanlı Devleti’ne Ermenilerin hıyanet etmesi ve tehciri zorunlu kılan olaylar açıklanmış, 1915 yılında Zeytun ve Van’da meydana gelen isyanlar hakkında bilgi verilmiştir. 1915’te Anadolu’da meydana gelen Ermeni olaylarına karşı Osmanlı devleti’nin aldığı tedbirlere değinilmiştir.

Soykırım ve tehcir kavramlarının gerçek anlamlarının açıklandığı, terimlerin uluslar arası hukuk açısından incelendiği bölüm dikkat çekici olmuştur. Tarihte yapılan bazı soykırımlar hakkında bilgi verilmiş, Osmanlılarda iskan siyaseti olarak tehcir uygulamalarına değinilmiştir.  “17-24 Nisan 1915 tarihinde neler oldu?” sorusu ayrı bir başlık altında incelenmiş, tehcir kararının alınması, tehcir kararının aslına ve günümüz Türkçesiyle ifadesine yer verilerek sevk ve iskanın hangi bölgelerden başladığı ve nerelere yapıldığı anlatılmıştır. Tehcir edilen Ermenilerin masraflarının nasıl karşılandığı, mal ve mülklerine ne olduğu belgelerin aslı ve Türkçeleriyle açıklanmıştır.

Eserde tehcirden sonraki gelişmeler ve Ermeni nüfusu hakkındaki tartışmalara değinilmiştir. Kitapta, Osmanlı devleti’ndeki Ermeni nüfusu hakkında bilgi verilmiş, tehcir edilen Ermeniler için yayınlanan geri dönüş kararnamesine yer verilmiştir. Eserde ayrıca, tehcir kurallarına uymayanların milli ve milletlerarası komisyon veya mahkemeler tarafından soruşturulmaları ve yargılanmalarına yer verilmiştir. 

Ermeni meselesinin Lozan Konferansı’nda nasıl halledildiği ayrı bir bölümde incelenmiş, Lozan Antlaşması’nın imzalanmasından II. Dünya Savaşı sonuna kadar geçen sürede Ermeni faaliyetleri hakkında  bilgi verilmiştir. Sovyetler Birliği’nin Ermenistan adına Türkiye’den toprak talebinde bulunması, 1946-1973 yılları arasında Ermeni milliyetçiliğinin yeniden canlanmasının sebepleri üzerinde durulmuştur.

Eserde son olarak, Ermenilerin soykırım iddialarının arkasındaki amaçlar, 1970’lerde başlayan Ermeni terörünün sebepleri, Ermeni terörü nedeniyle şehit düşen diplomatlar ayrı bir bölümde yer bulmuş ve soykırım iddialarına karşı yapılabilecekler açıklanmıştır. Ermeni sorunundaki diyalog çabaları, Avrupa Parlamentosu/Avrupa Birliği-Türkiye ilişkilerinde Ermeni faktörünün nasıl bir rol oynadığı, Ermenilerin soykırım iddiasını uluslar arası kamuoyuna kabul ettirme çabaları ve son dönemdeki gelişmeler hakkında bilgi verilmiştir.

“Sorularla Ermeni Meselesi” adlı eser, Ermeni meselesini başlangıcından günümüze tarihsel, hukuksal, uluslararası ilişkiler boyutuyla ele alan önemli bir kaynaktır. Kitap Osmanlı arşivlerinden belgeler ve onların Türkçe çevirileriyle merak edilen pek çok konu hakkında okuyucuyu aydınlatmaktadır. Soru-Cevap yönteminin tercih edilerek her bir maddenin merak edilen noktalarının vurgulanması; kitabın, konuya başlangıç yapmak isteyen araştırmacılar için rehber niteliği kazanmasını sağlamıştır.