MARAŞ’TA ERMENİLER VE ZEYTUN İSYANLARI

Yazar: Nejla GÜNAY

İstanbul, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2007, 416 Sayfa. 

Nejla Günay’ın “Maraş’ta Ermeniler ve Zeytun İsyanları” adlı kitabı IQ Kültür Sanat Yayıncılık tarafından yayınlanmıştır. Kitapta XIX. ve XX. yüzyıl başlarında Maraş’ta yaşayan Ermeniler, tarihî, sosyal, siyasî, ekonomik ve kültürel yönleriyle yerli ve yabancı belge ve kaynaklar ışığında ele alınıp değerlendirilmektedir. 

Giriş’i takiben üç bölüm hâlinde hazırlanan kitabın “Sunuş”u Prof.Dr. Hikmet Özdemir tarafından yazılmıştır. Sunuş, Kahramanmaraş üzerine yapılan çalışmalar hakkında verdiği bilgi açısından konuyla ilgilenenler için önemli bir kaynakça niteliği taşımaktadır. 

Her sayfasından dikkatli ve zahmetli bir çalışmanın ürünü olduğu anlaşılan eserin “Giriş” bölümünde Maraş’ın coğrafî konumu, Maraş Ermenilerinin menşei, Eski Çağda Maraş’ın durumu, Ermenilerin bu bölgeye yerleştirilmesi ve Maraş Ermenileri-Bizans-Haçlı ilişkileri hakkında bilgi verilmiştir. Giriş’te bu bilgiler yanında Maraş ve çevresinde devlet, beylik veya topluluklar arasında cereyan eden hâkimiyet mücadeleleri, Ermenilerle bağlantılı olarak ele alınıp incelenmiştir.

Yukarıda üç bölümden meydana geldiği belirtilen eserin “Birinci Bölüm”ü, Maraş Ermenilerinin sosyal, ticarî ve ekonomik hayatı; vakıf, okul ve kiliseleri; Osmanlı toplum yapısında meydana gelen değişmeler, Islahat Fermanı’nın bu sürece etkisi hakkında detaylı bilgiler içermektedir. Bu fermanın ilan edilmesinden sonra Maraş’ta Ermenilere ait kilise, okul v.b müesseselerin sayısındaki artış ortaya konurken eğitim gören Müslüman ve Ermeni çocukların sayısının karşılaştırılması da bu bölümde yer almaktadır. Osmanlı Devleti’nin yaptığı idarî düzenlemeler ve bunun sonucunda Ermenilerin şehrin yönetiminde üstlendikleri rol,  Maraş’ın ticarî hayatı ve ekonomisi içindeki durumları yine bu bölümde ayrıntılı olarak ele alınıp incelenmiştir. Ermenilerin Müslümanlara benzeyen özellikleri ve şehrin sosyal yapısı, Birinci Bölüm’de ele alınan diğer bir konudur.  

“İkinci Bölüm”de, Ermenileri isyan için kışkırtan devletlerin amaçları ve bu çerçevede geliştirip uyguladıkları politikaları; misyonerlerin ve Ermeni cemiyetlerinin faaliyetleri ele alınmıştır. Katolik ve Protestan misyonerlerin Maraş’ta açtıkları okul, hastane gibi müesseseler ve bunların işleyişleri de arşiv belgeleri ışığında değerlendirilip bu bölümde ortaya konmuştur. İhtilal yapmak amacıyla Maraş’ta kurulmuş olan cemiyetler ve Ermenilerin yurt dışında yürüttükleri propaganda çalışmalarıyla Osmanlı Devleti aleyhine bir kamuoyu oluşturulması yönündeki faaliyetleri de İkinci Bölüm’ün konuları arasındadır. Bu bölümde, araştırmanın genelinde olduğu gibi huzurun kâbusa, sadakatin ihanete, sevginin nefrete nasıl dönüştürüldüğü belgelerle dünyanın yüzüne çarpılmaktadır aslında. 

“Üçüncü Bölüm”,nefretin vahşet olarak sergilendiğinin resmi. Bu resimde Maraş’ta Ermeni isyanları; bu isyanların hazırlıktan uygulamaya bütün aşamaları, isyancıların “Büyük Devletler”den aldığı destek; Osmanlı Devleti’nin isyanlar karşısında aldığı tedbirler ve düştüğü-düşürüldüğü durum; ülke dışında isyanlar ve Ermeniler hakkında yapılan yalan-yanlış yayınlar bütün çıplaklığıyla gözler önüne serilmektedir. Özellikle Hınçak Komitesi’nin Maraş, Zeytun ve Adana gibi güney bölgelerinde Ermeni halkı isyana nasıl hazırladığı belgelerle ortaya konmaktadır. Büyük Devletlerin isyan etmeye yatkın olan Zeytun Ermenilerini kendi çıkarları doğrultusunda nasıl yönlendirdikleri ve onları kullanarak Osmanlı Devleti’nden Hristiyan azınlık lehine koparılan tavizler bu resmin bir parçası olarak ele alınmaktadır. Bu bölümü “Vahşete karşı adil yaklaşım ve çaresizliğin acı belgesi.”cümlesiyle özetlemek de mümkün.  

Ermeni konusuyla ilgili olarak şüphesiz birçok kitap yayınlanmıştır. Ancak Nejla Günay’ın kitabını bu konuda yazılan diğer kitaplardan ayıran bazı özellikler vardır: Bu kitap; 

Osmanlı Devleti’nin bir bölgesinde yerleşik olarak yaşayan Ermenileri, şehrin tarihî bütünlüğü içerisinde sosyal, kültürel, siyasi ve ekonomik yönleriyle kapsamlı bir şekilde ele alan ilk araştırma ürünüdür. Maraş’ta Ermeni-Müslüman ilişkilerinin nasıl başladığını, Ermenilerin hem Müslümanlarla hem de birbirleriyle ilişkilerinin nasıl geliştiğini ayrıntılı olarak incelemektedir.  

Katolik ve Protestan misyonerleri ve Büyük Devletlerin Maraşlı Ermenilere yönelik faaliyetleri ve onlar üzerindeki etkilerini göz önüne sermektedir. Bu faaliyetlerin Ermeni toplumunu kendi içinde parçalayıp misyonerlerin mensup olduğu devletlerin güdümüne sokmaları detaylı olarak göstermektedir.  

Şehrin nüfusu ayrıntılı olarak ele alınarak Ermeni ve Müslüman nüfus karşılaştırmaktadır. Şehirdeki Ermeni müesseseleri ve bunların işleyişi hakkında ayrıntılı bilgiler içermektedir. Ermenilerin silahlanma faaliyetleri ve bu konuda gördükleri yardımları, silahların ülkeye hangi noktalardan sokulup dağıtıldığını belgeler ışığında ayrıntılı olarak ele almaktadır.   

Bağımsız bir Ermeni devleti kurma hayaliyle çıkarılan 1860, 1862, 1878, 1879 ve 1895 Zeytun ve 1895 tarihli Maraş isyanlarında Hınçak Komitesi ile Büyük Devletlerin rolünü belgelerle ortaya koymaktadır. Eser, ek olarak verilen belge, fotoğraf ve haritalarla zenginleştirilmiştir.  

“Maraş’ta Ermeniler ve Zeytun İsyanları” adlı eser, Ermeniler konusuyla ilgili yapılacak olan araştırmalarda belgeler ve arşiv kayıtlarına dayanarak yapılmış bir çalışma olmasından dolayı görülmesi gereken kaynaklar arasındadır.