İngiltere Ermenileri, Lobicilik ve Ermeni Sorunu

Abstract: Though their number is less than 20.000, the Armenians in Britain have influenced the British public opinion beyond their population. This article first explores the secrets of the Armenian diaspora in Britain in affecting (if not manipulationg) the British public and media. The author argues that the Turkish and Armenian diaspora in Britain can play a crucial role in solving the Armenian problem since both should be open to dailogue, and both diasporas are far away from the problematic territories, namely the Caucasus. As a result of this belief the article examines the possible contributions of the Armenian diaspora in Britain to the possible solution of the Armenian question. The study further examines on the cultural, economic and social problems of the Armenians in Great Britain. The article finally claim that the Armenian social organisations generally concentrates on the thorny political issues instead of  dealing with social, economic and cultural problems of the local Armenian population.

Keywords: Armenian Allegations, Armenians in Britain, Armenian Church, Armenian Diaspora, Armenian Issue, Armenian Lobbying, ASALA, British, CAIA, English, Great Britain, Jewish, Homenetmen, RBO, Terrorism, Turkey, Turkish.

Anahtar Kelimeler: Ermeni ?ddialar?, ?ngiltere’de Ermeniler, Ermeni Kilisesi, Ermeni Diasporas?, Ermeni Konusu, Ermeni Lobicili?i, ASALA, ?ngiliz, ?ngiltere, Yahudi, Terör, Türkiye, Türk

G?R??
 
?ngiltere, A.B.D. ve Fransa ile k?yasland???nda Ermeni diasporas?n?n say?ca çok küçük oldu?u bir ülkedir. En abart?l? tahminler dahi ?ngiltere’deki Ermeni say?s?n?n 15 – 20 bin aras?nda oldu?unu söylemektedir.[1] Fakat ?ngiltere’de Ermeni sorununun s?kça gündeme geli?i ve 2001 y?l?n?n k??? ve bahar aylar?nda konunun kamuoyu gündeminde ?srarla tutulmas? ve Meclisi’n her iki kanad?nda da görmü? oldu?u ilgi, ve tüm bu geli?melerde Ermeni lobisinin oynam?? oldu?u rol ?ngiltere Ermenilerinin say?lar?n?n ötesinde temsil edildiklerini ve kamuoyunu say?lar?yla k?yaslanamayacak oranda etkilediklerini ortaya koymaktad?r. Üstelik bu durum yeni bir geli?me de de?ildir. ?ngiltere’de Ermenilerin yakla??k 200 y?ld?r Osmanl? ?mparatorlu?u ve sonras?nda Türkiye aleyhtar? bir kamuoyu olu?turdu?u ve 19. yüzy?l?n sonlar?nda henüz birkaç yüz ki?ilik bir cemaat iken ?ngiliz kamuoyunu nas?l yönlendirdikleri dikkat çekici bir gerçektir. Bu çerçevede bu çal??ma ?ngiltere Ermenilerinin bu gücü nereden ald?klar?n? incelemektedir. Cemaati tarihsel, dini, sosyal ve siyasi yönlerden inceleyen makalenin hareket noktas? ise ?ngiltere’de Türkiye aleyhtar? Ermeni faaliyetlerinin son y?llarda belli bir olgunlu?a ula?mas? ve önümüzdeki günlerde Türkiye’yi ?a??rtacak kararlar?n al?nma noktas?na gelinmi? olmas?d?r.

?ngiltere Ermenilerini incelemeye yönelten ikinci önemli saik ise ?ngiltere’nin uzunca bir süre uluslararas? alanda Türkiye kar??t? Ermeni faaliyetlerinin merkezi olmas?d?r. ABD’de Ermeni lobisi güçleninceye kadar Ermeni diasporas? etkinli?ini Londra merkezli olarak yürütmü?, Avrupa ve A.B.D.’de 20. yüzy?l?n ikinci ve üçüncü çeyre?inde Ermeni nüfusu artt?kça bu ‘görev’ adeta bir ‘bayrak devri’ ?eklinde yer de?i?tirmi?tir. Buna ra?men ?ngiltere Avrupa ve A.B.D. aras?ndaki co?rafi konumu ve dünya kamuoyunu etkilemedeki etkinli?i ile hala önemlidir ve Ermeni diasporas? siyasi faaliyetlerini Londra üzerinden dünyaya yayma stratejisini de?i?tirmi? de?ildir.

?ngiltere Ermenilerini ele al?rken hedeflenen bir di?er nokta ise Ermeni diasporas? üzerine yap?lan çal??malara ve genel olarak diaspora çal??malar?na katk?da bulunabilmektir. Çok say?da farkl? ülkeden gelerek ?ngiltere’de bir farkl? kimli?i olan bir cemaat halini alan Ermeniler bu konuda çok de?erli tecrübeler de sunmaktad?r. Bu tecrübeler sadece di?er ülkelerdeki Ermeni topluluklar?n? anlamaya de?il, Türk diasporas?n? anlamaya da ???k tutabilir.[2]

Bu çerçevede makale üç ana bölümden olu?uyor. Birinci k?s?mda konunun tarihsel arka plan? verilirken, ?ngiltere Ermeni toplumunun bu ülkedeki geli?imi günümüze kadar ele al?n?yor. Bu bölümde ?ngiltere Ermenilerinin kurdu?u dernek ve kurulu?lar ile cemaat içi faaliyetlerine de de?iniliyor. ?kinci bölümde ise ?ngiliz d?? politikas?n?n olu?umunda lobiler ve bu ba?lamda Ermeni lobisinin faaliyet ve hedefleri inceleniyor. Son bölüm ise Ermeni lobisinin son dönemdeki eylemlerini örneklendirerek pratik ya?amdaki durumu detayland?rmaya çal???yor.

I. ?NG?LTERE’DE ERMEN?LER: TAR?H VE TOPLUM

I. A. ?LK YILLAR

Ermenilerin ?ngiltere’deki varl?klar? konusunda 7. yüzy?la uzanan baz? kan?tlar?n bulundu?u belirtilmektedir. Buna kar??n bu dönemlerde ?ngiltere’deki Ermeni say?s?n?n onlarla ifade edildi?ini görüyoruz. Söz konusu dönemde gelen ki?ilerden baz?lar? Arap-?slam Devleti’nin Güney Akdeniz, Arabistan, Basra Körfezi ve ?ran’daki yay?lmalar? sonucu Avrupa’ya gelen Ermenilerdir ve bunlardan az say?da da olsa, bir k?sm? sadece Büyük Britanya Adas?’na de?il, ?rlanda Adas?’na da geçmi?lerdir. ?çlerinde Bizans ve ?ran sanat?yla antik Ermeni sanat?n? birle?tiren sanatç?lar?n (mimar, ressam vb.) bulundu?u bu ki?ilerin dönemin Avrupa ve ?ngiltere sanat?nda yerel düzeyde baz? etkilerde bulunduklar? söylenebilir.

Ortaça?’da ba?layan ili?ki ise a??rl?kl? olarak dini[3] ve ticari konularda gerçekle?mi?tir. Özellikle Haçl? Seferleri esnas?nda Klikya çevresindeki Ermeniler ile ?ngiltere’den sefere kat?lanlar aras?nda gerçekle?en ilk temaslar bazen en üst düzeylere kadar ula?m??t?r. ?çinde bulunduklar? Müslüman devletlere kar?? Haçl?lar ile ittifak kuran Ermenilerin bu yakla??m?, di?er Haçl?lar gibi ?ngiliz Haçl?lar?’nda da bir sempati uyand?rm??t?r.[4] Ermeni kaynaklar?, Aslan Yürekli Richard ile Ermeni Kral? II. Leon’un 1191’de K?br?s’ta görü?tüklerini ve bu ili?kinin IV. Leon’un Fransa ve ?ngiltere ziyaretleri ile devam ettirildi?ini yazmaktad?r. ?ngiliz Ortodoks Kilisesi ise ?ngiltere’de ilk  Ermeni din adam?n?n 1250 tarihli Cronicles of Matthew Paris’te yer ald???n? ve buna göre Tatar i?galinden kaçan bir grup Ermeninin ?ngiltere’ye s???nm?? oldu?unu, fakat bunlar St. Ivo’ya geldiklerinde Ermeni din adam?n?n ölmü? oldu?unu belirtir.[5] Tarihçilerin dikkat çekti?i bir di?er geli?me de Ermeni Kral? V. Leon’un Londra’ya gelerek (1385) M?s?r kaynakl? Memluk ak?nlar?na kar?? Avrupa’da bir kampanya olu?turmaya çal??mas?d?r. Yine Kral III. Henry ile Hetoum aras?ndaki mektupla?ma da iki toplum aras?ndaki ili?kilere delil olarak sunulmaktad?r. 16. yüzy?la gelindi?inde ise ?ngiltere’deki Ermenilerin bu ülkeye daha çok k?ta Avrupas?’ndan, s?n?fland?r?lamayacak farkl?l?kta nedenlerle geldikleri görülmektedir. Bu göçlerin a??rl?kl? olarak Hollanda’dan olmas? ve gelenlerin ?ngiltere’nin güney limanlar?na yerle?meleri dikkat çekicidir. Fakat bu göçlerle dahi ?ngiltere’de önemli bir Ermeni cemaati olu?amam??, say?lar? onlarla ifade edilmeye devam etmi?tir. Cromwell döneminde Plymouth (Güney ?ngiltere) yak?nlar?nda bir yerle?imden söz edilse de, bu ki?ilerin Ermeni olduklar? ?üphelidir. K?sacas? ilk dönemleri de?erlendirecek olursak, bu dönemde ?ngiltere’de kayda de?er bir Ermeni toplulu?unun bulundu?unu söylemek güçtür. Buna kar??n gerek Haçl? seferleri, gerekse sonras?nda Ermenilerin ?ngiltere ve di?er Avrupa Hristiyan ülkelerinde destek aray??lar?, Ermeni toplumunun sürekli olarak bölgesindeki halklara kar?? bölge d??? güçlerden yard?m umdu?unu ortaya koymaktad?r.

17. yüzy?ldan itibaren ise gezgin Ermeni tüccarlar? bu ülkeye de u?ram??lard?r. Ermeni halk?n?n temelde do?ulu bir toplum olmas?ndan dolay?, Ermeni tüccarlar? da do?u dillerini (Farsça, Hintçe, Osmanl?ca vb.) iyi biliyorlard?. Do?ulu olmalar?na kar??n dinlerinin Hristiyanl?k olmas? Ermenilere hem do?uda, hem de bat?da önemli say?labilecek avantajlar sa?l?yordu. Bu avantajlar?n? ?ngiltere’de kullanarak yükselen Ermeniler, bir süre sonra ?ngiliz d?? politikas?n?n önemli bir parças? haline de geldiler. Bu dönemde Hindistan’? ve genel olarak Asya’y? sömürgele?tirme politikas? güden ?ngiltere için Ermeniler çok iyi bir araç / arac? olabilirdi. Nitekim ?ngiltere’nin Hindistan’a giri?inde Ermenilerin önemli roller üstlendikleri söylenebilir. Bölgeyi çok iyi tan?yan ve dil problemi olmayan Ermeniler ilk ba?ta ?ngilizlere gönüllü olarak yard?m ederken ?ngiltere’nin do?u ticaretinde görece önemli bir paya da sahip oldular.[6] Ermenilerin ?ngiltere ile Hindistan aras?ndaki ticarette daha çok Manchester – Kalküta hatt?nda öne ç?kt?klar? söylenebilir. Bu noktada ?u gerçe?i de not edelim ki bugünkü ?ngiltere Ermeni cemaati Hindistan’?n ?ngiltere taraf?ndan sömürgele?tirilmesine katk?da bulunduklar?n? her f?rsatta belirterek bununla gurur duymaktad?rlar.[7] 17. yüzy?l?n sonunda (1688) Ermeni tüccarlar yukar?da say?lan hizmetleri de dikkate al?narak, Kraliyet Ferman? (Royal Charter) ile ödüllendirilip, ‘?ngiltere’nin Özgür Vatanda?lar?’ (Free Citizens of England) statüsüne kavu?tular.[8] ?ngilizler ile Ermeniler aras?nda Hindistan’da olu?an i?birli?i ?ngiltere’nin bu ülkeden çekildi?i 1947 y?l?na kadar devam etmi?tir. Bu süre boyunca Ermeniler Hristiyan olmalar?n?n da etkisiyle ?ngilizler taraf?ndan ‘do?al müttefik - i?birlikçi’ olarak alg?land?lar. ?ngiltere Hindistan’dan çekilince ise Ermenilerin önemli bir k?sm? bu ülkeden göç etmek zorunda kalm??t?r.[9] Halen ?ngiltere Ermenileri, Ermeni kilisesi ile i?birli?i halinde Hindistan’daki Ermeni varl???n? devam ettirmeye çal??maktad?r.[10]

Ticaretteki ba?ar? Ermenilerin ?ngiliz toplumuna uyumunu da kolayla?t?rm?? ve sanattan edebiyata çe?itli alanlarda Ermeniler yer almaya ba?lam??lard?r. Bu da siyasi konularda Ermeni nüfuzunu ileriki y?llarda artt?r?c? bir etki yapacakt?r. 18. yüzy?l?n ba?lar?nda say?lar? çok az olmas?na kar??n Ermeniler Ermenice ve ?ngilizce yay?nc?l?k yapabilmek için Kraliçe Ann nezdinde giri?imlerde bulundular. Bunun için Ba?piskopos Thomas Vanadetsi Kraliçe ile görü?erek, maddi ve manevi destek arad?. Vanadetsi bunun d???nda York Ba?piskoposu’yla da görü?tü ve gezisi esnas?nda Amsterdam’da kendisi taraf?ndan bas?lan Ermenice kitaplar?n geni? bir koleksiyonunu Oxford Bodlein Kütüphanesi’ne ba???lad?.[11] Tüm bu çabalara kar??n, destek istenilen düzeyde olmad? ve Ermeniler’e ait bir matbaan?n kurulmas? 1780’i buldu.[12] Di?er taraftan baz? bireysel çabalar ile Ermeni kültürü ile ?ngiliz okuyucular yak?nla?t?r?lmaya çal???lm??t?r. Örne?in 1736’da iki Ermeni kökenli karde? olan Whiston karde?ler Londra’da Movses Khorenatsi’nin Ermeni Tarihi adl? eserini Latince’ye çevirmi?lerdir.[13] Ayr?ca Ermeni ara?t?rmac?lar?n di?er baz? çal??malar? da bu ki?ilerce ?ngiliz entelektüel ya?am?na sunulmu?tur.

I.B. 19. YÜZYIL: OSMANLI ERMEN?LER? VE ERMEN? SORUNUNUN YÜKSEL???

19. yüzy?la kadar ?ngiltere Ermenileri daha çok ki?isel sorunlar?yla u?ra??yor, zaman zaman da bir cemaat haline gelmek için u?ra? veriyorlard?. Buna kar??n ciddi bir siyasi tav?rdan ya da Osmanl? ?mparatorlu?u’na dönük bir kar?? propagandadan bahsetmek mümkün de?ildir. 19. yüzy?lla birlikte ise tablo tamamen de?i?mi? ve Ermenilerin bu ülkede olu?turmaya çal??t?klar? tüm avantajlar Türkler aleyhine kullan?lmaya ba?lanm??, böylece dönemin süper gücü say?labilecek ?ngiltere gibi bir ülkede kamuoyu, di?er etkenlerle birle?erek Osmanl? ?mparatorlu?u’nun aleyhine çevrilmi?tir.

Daha önce de belirtildi?i gibi 19. yüzy?lda ?ngiltere’ye göç eden Ermenilerin önemli bir k?sm? ?stanbul ve ?mparatorlu?un di?er ?ehirlerindendi ve ilk ba?larda bunlar?n ço?unlu?unu tüccarlar olu?turuyordu. Osmanl? pazar?nda bir çok sektörde ba?? çeken baz? Ermeni tüccarlar ?ngiltere ile ba?lant?lar?n? kullanarak ?ngiliz mallar?n? Osmanl? ?mparatorlu?u’na pazarl?yordu. Daha çok 1830-1835 y?llar? aras?nda gelen bu tüccarlar a??rl?kl? olarak Londra, Liverpool ve Manchester merkezli çal???yorlard?. 1862 y?l?nda Manchester’daki Ermenilerin say?s? 30 civar?ndayd? ve bunlar?n neredeyse tamam?na yak?n? ticaretle u?ra??yordu. ?ngiltere’den Türkiye’ye ta??d?klar? mallardan en önemlileri ise ipek, kuma? çe?itleri ve çe?itli metal ürünleriydi. 19. yüzy?l?n ikinci yar?s?nda Osmanl? ?mparatorlu?u’nda artan sorunlara paralel olarak ?ngiltere’deki Ermeni say?s?nda da art?? ya?and? ve bunlara ?ran gibi di?er baz? ülkelerden gelenler de eklendi.

Kilise ve Ermeni Kimli?i

Say?lar? az olmakla birlikte ?ngiltere Ermenileri etnik kimliklerini sonuna kadar korudular ve hatta ?ngiliz politikalar?n? kendi lehlerine etkilemeyi büyük oranda ba?ard?lar. ?üphesiz bunda en önemli pay Ermenilerin din konusundaki hassasiyetlerine verilmelidir. Bir Ermeni için ‘din’, sadece din anlam?na gelmez ve çok daha geni? anlamlar ifade eder.[14] Ermeni H?ristiyanl???, Ermeni ulusal kimli?inin en önemli parças?d?r ve ?ngiltere’de de bu böyle olmu?tur ve ?ngiliz Ermenileri say?lar? onlarla ölçülürken bile kiliseleri sayesinde güçlerinin ötesinde seslerini duyurabilmi?lerdir. ?ngiliz Ermenileri’nin kilise kurma çabalar?nda dönemsel etkenler de göz ard? edilmemelidir. O dönem ?ngilteresi’nde hükümetin bir toplulu?u önemsemesi kendisine has bir kilisesinin bulunmas?ndan geçiyordu ve say?lar? az olmas? nedeniyle hükümet nezdinde lobicili?e büyük önem veren Ermeniler durumun fazlas?yla fark?nda idiler. Bu çerçevede ilk Ermeni Kilisesi, Manchester’da 1863 y?l?nda aç?lm??t?r.[15] 30 kadar Ermeni’nin ya?ad??? bir ?ehirde büyük paralar harcanarak aç?lan bu kilisenin Ermeni kimli?inin yerle?mesinde büyük bir rolü olmu?tur. Kilise, kurulu?undan sonra ?ngiltere Ermenileri’ni bir çok platformda temsil etti?i gibi, ?ngiltere’de yay?nlanan ilk Ermeni edebiyat dergisi say?lan Yercraground’u da ç?karm??t?r. 1869’da ise yine Manchester’da Ermeni cemaati bu kez yakla??k 3000 pound gibi yüksek bir masrafla binas? da kendilerine ait bir kilise in?aa etmi?tir; Holy Trinity. 1897’de cemaat taraf?ndan ?ngiltere Ermenileri’nin ruhani lideri seçilen Papaz Ghevond Phrghalemian’?n önem verdi?i iki önemli konu vard?: Kafkasya Ermenileri aras?nda ya?anan k?tl???n etkilerini azaltmak için yard?m kampanyalar? düzenlemek ve Osmanl? ?mparatorlu?u’na kar?? Ermeni sorununu sürekli olarak ?ngiliz kamuoyunun gündeminde tutmak. Bu dönemde ?ngiltere’de Osmanl? görü?ünü seslendirecek organize ve etkin bir merkez bulunmad???ndan ve Ermeniler ile ?ngiliz toplumunun ayn? dinden olmas?n?n verdi?i yak?nl?k ile kilise bu konuda son derece büyük kazan?mlar elde etmi? ve Türkler’i ?ngilizler’in vicdan?nda adeta ‘mahkum’ ettirmi?tir. Osmanl? ?mparatorlu?u kar??t? faaliyetlerde kilisenin rolü ?ngiliz kamuoyu ile de s?n?rl? kalmam??, di?er kiliseler ile i?birli?i içinde hareket eden ?ngiltere Ermenileri, ?ngiltere’de ve di?er baz? Avrupa ülkelerinde geni? bir Türkiye kar??t? a??n önemli bir parças? olmu?lard?r. Kilisenin bir di?er rolü de e?itimde üstlendi?i rolden kaynaklanm??t?r. Genç nesil Ermeniler’e sürekli olarak Türk ve Osmanl? dü?manl??? yükleyen Ermeni Kilisesi dini adeta ?oven bir milliyetçili?e çevirmi?, gelecek nesiller için ‘nefret tohumlar?’ ekmi?tir.

?ngiltere’de Ermenilerin Siyasi Faaliyetleri ve Ermeni Sorunu

Kilisenin ve Do?u Ermenileri’nin çabalar? sonucunda Ermeni radikaller k?sa sürede ?ngiltere’de de örgütlenmeyi ba?ard?lar ve çok say?da siyasi parti ve örgüt kurdular. Bunlardan baz?lar? ?u ?ekilde özetlenebilir: H?nçak Devrimci Partisi (1887), Devrimci Federasyon (1890), Mart (1897), H?nçak (1894, 1901-1903), Hayastan (1888-1892), Nor Kiank (1898-1902), Aptak (1894-1897), Hamaink (1894).[16]

Bu partiler üç temel hedef üzerinde stratejilerini yürütmü?lerdir. Bu hedefler ?u ?ekilde s?ralanabilir:

1.?ngiliz kamuoyunda Ermeni sorunu konusunda Ermeni görü?lerini hakim k?lmak. Bas?na ve etkili odak noktalar?na tek yönlü bilgiler aktaran kilise ve siyasi gruplar, Türkler’in masum ve sivil binlerce Ermeni’yi katletmekte oldu?u haberlerini yaym??lard?r. Bu konuda, Bulgaristan ve Yunanistan deneyimlerinde Türkler’e kar?? ön yarg? ile dolan ?ngiliz kamuoyunun ise bu sözlere inanmas? çok kolay olmu?tur.

2.?kinci olarak Ermeniler ?ngiltere’nin Türkiye politikas?n? de?i?tirmeye çal??m??, kamuoyunun tepkisinin hükümetin politikalar?na da yans?mas?na çal??m??lard?r. Bunun için Meclis’in her iki kanad?n? da yak?n takibe alan Ermeni dernekleri ve etkin – zengin Ermeniler bas?n?n ve kamuoyunun bask?s?n?n i?lemedi?i noktalarda ba??? ve di?er yöntemleri denemi?lerdir.

3.?ngiltere Ermenileri söz konusu politikalar?n? mümkün oldu?unca ?ngilizler’e söylettirmeye çal??m??, ülke içinde bir az?nl?k ya da bir yabanc? görünümünden uzak durmaya çal??m??lard?r. Bu çerçevede hemen her meslek grubunda ve ilgi alan?nda ?ngiliz-Ermeni ortak dernek ve örgütleri kurulurken bunlar siyasi alanda Ermeni görü?lerini çok daha etkin bir ?ekilde savunabilmi?lerdir. Bu derneklerden en önemlileri Anglo-Armenian Association (1893), Friends of Armenia (1897), The Information (Armenian) Bureau (1896), Armenian United Association of London (1898) ve Armenian Patriotic Association (1888)’dir. 1920’de kurulacak olan British Armenian Chamber of Commerce de bu çerçevede de?erlendirilebilir.

Birinci Dünya Sava??’na kadarki dönemde ?ngiltere’de Osmanl? ?mparatorlu?u kar??t? kampanyalar iki önemli merkezden yürütülüyordu: Manchester ve Londra. Manchester’daki Ermeni tüccarlar servetlerini büyük bir kampanyaya vakfederken sadece ulusal düzeyde de?il, yerel düzlemde de Türk kar??t? propagandalar?n? yo?unla?t?r?yorlard?. Manchester merkezli kampanyalarda Patrik Nersess Varjapetian ile yine din adam? olan Khrimian Hairik ba?? çeken isimlerdi. Londra’daki merkez ise daha çok siyasi partiler ve meclis ile bas?n üzerinde yo?unla?maktayd?. Londra’da ba?? çeken ki?iler Londra Ermenileri’nden Seth Apcar ile ?zmir Ermenilerinden Garegin Papazian’d?. Papazian ayn? zamanda Ermeni yanl?s? ?ngiliz Vikont Lordu James Bryce’nin de yak?n arkada??yd?. Böylece Ermeni iddialar? Lordlar Kamaras?’nda önemli bir savunucu kazanm?? oluyordu. Lord Bryce ki?isel olarak yapt??? giri?imlerine ek olarak Ermeni kampanyas?n?n yürütücülerini Ba?bakan William Gladstone ve di?er baz? lordlar ile de tan??t?rarak deste?ini artt?rarak sürdürdü. Bu ba?lant?lardan en önemlisi ?üphesiz Ba?bakan ve ?ngiliz siyasetinin en önemli simalar?ndan olan Gladstone ile kurulan ba?lant? idi. ‘?flah olmaz bir Türk dü?man?’ olarak tan?mlayabilece?imiz Gladstone’un bu hale gelmesinde Ermeni lobisinin yak?n markaj?n?n da büyük bir rolü olmu?, ?ngiltere’nin Gladstone dönemindeki politikalar? bu etkinin de yans?mas?yla tamamen Türkiye’nin aleyhine dönmü?tür. O döneme kadar Türkler’in Yunanl?lar ile Bulgarlar’? katletti?ini savunan Gladstone 1890’l? y?llarda ayaklanan Ermeniler’e kar?? da Osmanl? ?mparatorlu?u’na sald?rm??, konuyu inan?lmayacak düzeyde basitle?tirmi?tir. Gladstone’un The Bulgarian Horrors and the Question of the East adl? kitab?ndan yap?lan ?u al?nt?lar ne demek istendi?ini aç?kça ortaya koyar:

‘Türk ?rk? ne idi ve ?imdi ne? Bu sadece Müslümanl?k sorunu de?il, fakat Müslümanl???n bir ?rka özgü bir karakterle birle?mesidir. Türkler, Avrupa’ya girdikleri o ilk kara günden bugüne, insanl???n en büyük insanl?k d??? türünü olu?turdular. Nereye gittilerse arkalar?nda geni? bir kan yolu b?rakt?lar, ve onlar?n hükümranl?klar?n?n ula?t??? yerlerde medeniyet kayboldu.’[17]

Hakarete varan ve art niyetli de?il ise “çocukça” say?labilecek bu sözlerin yap?ld??? dönemde ?ngiliz askerlerinin Hindistan’da uygulad?klar? i?kence ve insanl?k d??? uygulamalar burada detayland?r?lmayacakt?r. Çünkü bu sat?rlar?n yazar? devletlerin belli dönemlerdeki hatalar?n?n tüm bir ulusu ba?layamayaca??n?n, hele hele yukar?da belirtildi?i ?ekliyle ?rkç? bir sonuca ula?t?ramayaca??n?n fark?ndad?r.[18] Türkler’i yukar?daki sözler ile itham eden ve Ermeni katliam? ile suçlayan Gladstone’un 1890lar boyunca Osmanl? topraklar?nda büyük kar???kl?klara yol açan silahl? Ermeni isyanc?lar? hakk?nda ciddi bir ele?tiri getirmemi? olmas? onun Hristiyan idealizmi merkezli d?? politikas?na ba?lanabilirse de, Ermeni arkada?lar?n?n ve Ermeni lobisinin etkisi de yads?namaz.

Özellikle 19. yüzy?l?n sonunda Ermeni lobisi, destekçilerinin de te?vikiyle ?ngiltere’de örgütlenmeye h?z vermi?tir. Dernekler arac?l???yla kamuoyu üzerinde etki kurmaya çal??an lobinin en çok göze çarpan kurulu?lar? Friends of Armenia (1897), Anglo-Armenian Association (1893), International Association of the Friends of Armenia, Information Bureau (1896), Armenian Patriotic Association (1888), Armenian United Association of London (1898)’d?r.

Gladstone’un bu a??r? denebilecek ifadelerine ve yo?un Ermeni lobisine kar??n ?ngiltere’nin Ermeni sorunu ile ilgili politikalar?nda sadece Ermeni etkisini, ya da duygusal tepkileri görmek mümkün de?ildir. Bu konuda da ?ngiliz pragmatizmi ve ulusal ç?karlar? hafife al?namaz. Di?er bir deyi?le ?ngiltere’nin Ermeni politikas? di?er alanlarda oldu?u gibi uzun dönemli politikalar?n bir sonucudur. Ancak dönemsel geli?meler ve Ermeni faaliyetleri Osmanl? aleyhindeki kararlar?n al?nmas?n? h?zland?rm??t?r denebilir. Bu ba?lamda ?ngiltere Osmanl? ?mparatorlu?u üzerinde reform ve taviz yönünde bask?lar?n? sürdürmü?se de, di?er ülkeler ile k?yasland???nda daha dengeli bir politika yürütmü?tür.[19]
          
20. yüzy?la geçmeden önce belirtilmesi gereken bir di?er nokta da 1896 y?l?nda olu?turulan Galler – Ermenistan Dayan??mas? adl? dernektir. Bu dernek Osmanl? ?mparatorlu?u’na kar?? lobicilik faaliyetlerinin yan?s?ra Osmanl?’daki Ermeni isyanlar?na da destek vermi?tir. Bu etkinliklerin sonucu olarak çok say?da Galli ?air ve yazar eserlerinde Osmanl?lar? katliam yapmakla ele?tiren ifadeler kullanm??lard?r.[20]

I.C. 20. YÜZYIL

Birinci Dünya Sava?? ve Sonras?

Gerek sava? öncesinde, gerek sava? esnas?nda, gerekse sava? sonras?nda Ermeni sorunu ?ngiltere’den ayr? dü?ünülemeyecek bir konu olmu?tur. Hatta bir çok Türk ara?t?rmac?s?na göre Ermeni sorunu Rusya’dan çok ?ngiltere’nin üretti?i / sebep oldu?u bir meseledir. Sava? öncesinde, esnas?nda ve sonras?nda Ermeni sorununu Osmanl? kar??s?nda bir koz olarak kullanan ?ngiltere’nin ikili bir ‘oyun oynad??? söylenebilir. Türkleri Ermeni sorunu ile s?k??t?ran ?ngilizler, buna kar??n Ermeniler’e de tam anlam?yla ihtiyaçlar? olan deste?i vermi? de?ildir. Yenilgilere ve trajedilere neden olan bu sözlü, ama içi bo? deste?e ek olarak ?ngilizler i?gal esnas?nda 1915 olaylar? ile ilgili belgelere de do?rudan giri? imkan? bulmu?lar, hatta kurulan mahkemeleri etkileme gücüne sahip olmu?lar, buna kar??n soyk?r?m iddialar?n? destekleyecek bir karar al?namam??t?r. Bu çal??man?n s?n?rlar? nedeniyle bu konunun detaylar?na girilmeyecekse de konunun Türk ve yabanc? tarihçilerce derinlemesine incelendi?ini hat?rlat?r?z.[21]

?ngiltere’deki Ermenilere dönecek olursak, Birinci Dünya Sava?? sonras?nda Londra’daki Ermeni nüfusu 300 ki?i civar?ndayd? ve henüz Osmanl? ?mparatorlu?u’ndaki tehcirden dolay? göç edenler ?ngiltere’ye ula?mam??lard?. T?pk? Manchester örne?inde oldu?u gibi bir Ermeni toplulu?unun olu?turulmas?nda Londra’da da en önemli etken kilise olmu?tur. Say?lar? 300 civar?nda olmas?na kar??n 1920’ler boyunca Londra Ermenileri kendilerine ait bir kilise kurman?n yollar?n? arad?lar. Sava?’?n y?k?c? etkilerinin ya?and??? bir dönemde bu amaç için 5000 sterlinden fazla bir para toplanmas? bu konudaki iste?i ortaya koyar. Toplanan yard?mlara Fransa’da ya?ayan Ermeniler’den Caloust Gulbenkian’?n yapt??? 15.000 sterlinlik katk?da eklenince Londra’da Ermeni mimari geleneklerine yak?n çizgide bir Ermeni kilisesini yapmak mümkün olmu?tur. Londra’n?n prestijli mahallelerinden Kensington’da in?a edilen kilisenin ad? Aziz Sarkis (St. Sarkis) Kilisesi’dir ve aç?l??? 1923 y?l?nda gerçekle?tirilmi?tir.[22] 1926 y?l?na gelindi?inde ise ?ngiltere’de ya?ayan Ermenilerin say?s? 1000’e yakla?m??t?r.

Birinci Dünya Sava?? ve sonras?nda Londra’daki en önemli Ermeni faaliyetlerinden bir di?eri ise Ermeni Ulusal Bürosu’nun (1918) aç?lmas?d?r. Ermenistan, Kafkasya’daki çat??malar?n da bir sonucu olarak ba??ms?zl???n? ilan edince, bir tür büyükelçilik veya enformasyon bürosu olarak Ermeni Ulusal Bürosu kurulmu? ve Aram Raffi bu büronun ilk direktörü olarak atanm??t?r. Büro, Ermenistan’?n ve genel olarak Ermenilerin ?ngiltere’deki ç?karlar?n? koruman?n yan?s?ra diasporadaki Ermenilerin görü?lerini kamuoyunda etkili hale getirmeye de çal??m??t?r. Bu çerçevede kitapç?klar yay?nlayan büro bir çok toplant?ya da ev sahipli?i yapm??t?r. Çal??malar daha çok Londra ve Manchester’da odaklanm??t?r. Ayr?ca Büro Ermenistan’dan Londra’ya yap?lan ziyaretleri de organize ederek, Londra nezdinde Ermenistan için lobicilik faaliyetlerinde de bulunmu?tur. Söz konusu gezilerden en dikkat çekici olan? Ermenistan’da o dönem bakan olan Pogos Noubar Pasha ile Avetis Aharonian’?n Londra gezileridir. ?ngiltere’nin Ermenistan’? resmi olarak tan?mas?n?n ard?ndan ilk Ermenistan Büyükelçili?i General H. Bagradouni’nin elçili?i alt?nda Londra’da aç?lm??t?r. Elçilik Kafkasya’daki çat??ma ve belirsizliklere kar??n 1924 y?l?na kadar aç?k kalm??, kapand?ktan sonra da bir süre konsolosluk i?lerini yürütmü?tür.

Birinci Dünya Sava?? ve sonras? dönem ile ilgili olarak belirtilmesi gereken bir di?er nokta da ?ngiliz sömürgecili?i ile sömürülen ülkelerdeki Ermeni az?nl?klar aras?ndaki ba?lant?d?r. Sava? öncesi ve sonras?nda (t?pk? Hindistan’?n sömürgele?tirilmesinde oldu?u gibi) Ortado?u’ya iyice yerle?en ?ngiltere için bu ülkelerdeki Ermeni az?nl?klar potansiyel i?birlikçiler olmu?tur. Örne?in M?s?r’da geçmi?i XI. yüzy?la kadar uzanan M?s?r Ermenileri ülkenin yönetiminde ve ticaretinde önemli görevler üstlenmi? olmalar?na kar??n ?ngiliz i?galini memnuniyetle kar??lam??lar, ?ngiltere’nin bu ülkeden çekilmesiyle birlikte ise bir ço?u M?s?r’da bar?namayarak ülkeyi terk etmi?tir.[23]

?kinci Dünya Sava?? ve Sonras?

?kinci Dünya Sava?? bir çok ülkeyi oldu?u gibi Ermeniler’i de etkilemi? ve bir çok aileyi göçmen durumuna dü?ürmü?tür. Bunlardan bir k?sm? da ?ngiltere’ye yerle?mi?tir. ?kinci Dünya Sava?? ve sonras?ndaki göçlerin Türkiye aç?s?ndan dikkat çekici olan yönü ise gelenlerin önemli bir k?sm?n?n daha önce Osmanl? ?mparatorlu?u döneminde tehcir karar?yla Lübnan, Suriye ve K?br?s gibi bölgelere göçen Osmanl? Ermenileri’nden olu?mas?d?r. Bu da do?al olarak ?ngiltere Ermenileri aras?nda halihaz?rda mevcut olan Türkiye kar??tl???n? körüklemi?, güçlendirmi?tir.

1950’li y?llar boyunca Ermeni cemaati d?? göçlerin de etkisiyle geni?ledi, dikey anlamda ise toplumdaki etkinli?ini i? adamlar? ve sanatç?lar? vas?tas?yla artt?rm??t?r. 1950’li y?llarda cemaatin örgütlenmesi aç?s?ndan önemli bir geli?me ise düzenlenen yard?m kampanyalar? sonucunda Londra’da bir Ermeni Merkezi’nin yap?m?na, ba?lanmas?d?r. 1961 y?l?nda ise Londra Ermeni Toplumu Loncas? (The London Armenian Community Trust) olu?turuldu. Amaç Kensington mahallesinde Ermeni Evi’ni (The Armenian House) kurmakt?. Yap?m?ndan sonra tüm ?ngiltere Ermenileri’nin adeta bulu?ma yeri haline gelen ve siyasi, sosyal her türlü toplant?n?n düzenlendi?i Ermeni Evi, yakla??k 1500 Ermenice ve ?ngilizce kitaptan olu?an kütüphanesiyle Ermeni sorunu ve Ermeniler ile ilgili hemen hemen her tülü konuda bir dan??ma merkezi halini de alm??t?r. 300.000 Türk’ün ya?ad??? Londra’da Türkiye’nin böyle bir kütüphanesi ve kültür merkezi bulunmad??? hat?rlanacak olursa Ermenilerin sa?lad??? ba?ar? daha kolay anla??lacakt?r. Bu noktada belirtilmesi gereken bir di?er nokta da kilise, kültür evi gibi ortak kullan?m alanlar?n?n yap?m?nda ‘imece’ usulünün kullan?m?d?r. Bu yöntem da??n?k olan imkanlar? birle?tirip daha etkili hale getirmekle kalmam??, ?ngiltere Ermenileri aras?nda yard?mla?ma ve bir ulus olma bilincini de artt?rm??t?r. Kendisini büyük bir grubun bir parças? hisseden bireyler böylece etnik kimliklerini kaybetmekten de kurtulmu?lard?r.

1960’a kadar Ermeni say?s?nda geometrik art??lar ya?anm?? ve say? k?sa sürede 5000’e yakla?m??t?r. Rakam olarak çok görünmese de etkinlik düzeyi dikkate al?nd???nda Ermeniler toplum içindeki dikey yükseli?lerini ayn? dönemlerde de sürdürmeyi ba?arm??lard?r. Bunlar?n büyük bir k?sm? kanl? çat??malara sahne olan K?br?s adas?ndan ?ngiltere’ye göç etmi?lerdir ve yine bu ki?iler bu adaya a??rl?kl? olarak tehcirle gelmi? ki?ilerdir. 1980’de ise bu say? neredeyse üç kat?na ç?km?? ve 10.000’i geçmi?tir. Bu art??ta en önemli faktör Lübnan ve ?ran’da ya?anan sorunlar olmu? ve yine Lübnan’dan gelenlerde Türkiye kar??tl??? adeta bir sabit fikir olarak kendisini göstermi?tir. Sözü geçen dönemde özellikle K?br?s’tan gelen göçmenlerin say?ca fazla olu?u K?br?s Rumlar’? ile K?br?s Ermenileri’ni birbirine amaç birli?inde yakla?t?rm?? ve Türkiye kar??t? do?al bir blo?un olu?mas?na katk?da bulunmu?tur. 1980 ve 1990’l? y?llarda ayn? yolu izleyerek (Anadolu-K?br?s-?ngiltere) gelen Kürt kökenli göçmenlerin de benzeri bir radikallikle Türkiye kar??t? blok içinde yerini almas? K?br?s ba?lant?s?na dikkatleri çekmektedir.

Ermeniler’e dönecek olursak, 12 Haziran 1965’te Ermeniler tarihlerinde ilk kez olarak Londra Ermeni Toplumu ve Kilise Konseyi için temsilcilerini seçtiler. Yeni temsilcilerin ilk görevi büyüyen Ermeni cemaatinin ihtiyaçlar?n? kar??layabilmek amac?yla Finchley bölgesinde bulunan All Saint Kilisesi’nin kiralanmas? idi. Kira süresinin sonunda 1973 y?l?nda kilise y?k?l?rken, Kilise Konseyi bu kilisenin yerine halen hizmet veren Cranley Gardens’daki St. Peter’s’? kiralad?. T?pk? 19. yüzy?lda oldu?u gibi 20. yüzy?lda da kilise ?ngiltere Ermenileri’ne seslerini toplumda ve hükümet nezdinde duyurmada önemli avantajlar sa?l?yordu. Say?lar? ne olursa olsun Kraliyet ve resmi makamlar kilise sayesinde Ermeniler’i etnik mozai?in önemli bir parças? sayarken, Ermeni istekleri bu sayede daha çok önemsenmi?tir. Ayr?ca kilise, Ermeniler aras?ndaki etnik ba?? kuvvetlendirirken, asimilasyonu da önledi. Türkiye aç?s?ndan ise Türkiye kar??tl???n? körükleyerek Ermeni sorununun günümüze dek etkinli?ini korumas?na neden oldu.

1979 y?l?nda ?ran’da gerçekle?en devrim ve sonras?nda ba?layan ?ran-Irak Sava?? da bu ülkeden ?ngiltere’ye Ermeni göçünü artt?rm?? ve ?ran Ermenileri’ni ?ngiltere Ermenileri aras?nda dikkate de?er bir konuma getirmi?tir. ?ran kökenli Ermenilerin, ?ran’da Ermeniler’e kar?? gerçekle?tirilen baz? ayr?mc? hareketlerin nedenini Türkiye’ye ve Türkiye’nin ?ranl? politikac?lara dönük sözde ‘telkinleri’ne ba?lamalar? da ilginçtir.[24]

Ermeni Terörü ve ?ngiltere Ermenileri

Ermeni terörü Ermeni sorununun ayr?lmaz bir parças?d?r. ?üphesiz Ermeni terör gruplar? ?ngiltere’de ve ?ngiltere Ermenileri aras?nda da faaliyetlerini sürdürmü?lerdir. Ancak, ?ngiltere son iki yüz y?ld?r Ermeni siyasi propaganda faaliyetlerinin en önemli merkezlerinden biri olmas?na kar??n Ermeni terör örgütlerinin en az ba?ar?l? olabildikleri ülkelerden birinin de ?ngiltere oldu?u söylenebilir. Kuzey ?rlanda terörünün de etkisiyle silahl? gruplara kar?? Almanya ve Fransa ile k?yasland???nda daha hassas olan ?ngiliz polis te?kilat? ve istihbarat? Ermeni silahl? gruplar?na kar?? etkili bir mücadele yöntemi izlemi?tir denebilir. ?üphesiz bu durumda bir di?er etken de Fransa’da ve ABD’de ya?anan silahl? ve bombal? eylemlerdir. Bu etkenlere ek olarak Ermeni gruplar?n izledi?i yanl?? stratejinin de bu sonuçta önemli bir pay?n?n bulundu?u belirtilmelidir.

Ermeni terörünün ilk örnekleri Osmanl? dönemine kadar götürülebilir. Her ne kadar kendilerine ‘bar??ç?l’ ya da ‘siyasi’ isimler vermi?lerse de bu dönemde Ermeni derneklerinin önemli bir k?sm?n?n silahl? gruplarla ilgisi vard? ve Osmanl? topraklar?nda silahl? bask?nlara maddi ve manevi destek vermekten kaç?nm?yorlard?. Silahl? sald?r?lara verdikleri deste?e ek olarak terör gruplar? ?ngiliz kamuoyunu ve Ermeni toplumunu da siyasi anlamda terörize ederek kendi görü?lerini yaymaya çal??t?lar. Öyle ki baz? Ermeni okul ve kurslar? Türk dü?manl???n? ve nefreti 10 ya? alt? çocuklara kadar vermeye çal??t?lar. Bu faaliyetlerin somutla?t??? en önemli ilk eylem ise 1969 gösterisi oldu. Bu olayda göstericiler Türk Büyükelçili?i önünde toplanarak bildik savlar? tekrar ettiler.

1970li y?llarda Türk diplomatlar?na kar?? tüm dünyada Ermeni terör olaylar? patlak verince tablo de?i?meye ba?lad?. Ermeni terör gruplar? ?ngiltere’yi de eylem sahas? olarak gördüler. Özellikle 1975 y?l?nda patlatt??? bombalar ile kendisini dünyaya tan?tan Ermeni terör örgütü ASALA Marksist – Leninist söyleminin bir parças? olarak ABD ile birlikte ?ngiltere’yi de suçlamaya ba?lad?. ASALA’ya göre bu ülkeler ‘kapitalist’ olmalar?na ek olarak bir di?er ‘suçu’ daha i?lemekteydiler, o da Türkiye ile müttefik olmalar?yd?. ASALA’ya göre tüm Ermeniler Sovyet yönetimi alt?nda birle?meliydi.[25] Milliyetçi JCAG ve ARA da ASALA’ya kat?ld? ve 1970ler boyunca onlarca Türk diplomat? 1915 y?l?nda oldu?u iddia edilen olaylar?n intikam? al?nd??? gerekçesiyle birer birer Ermeni teröristlerince öldürüldüler. Suikastlerin da??l?m? ?öyleydi: Paris (7), Atina (3), Sidney (2), Cenevre (1), Lizbon (1), Madrid (2), Belgrad (1), Brüksel (1), Viyana (3), ABD (3), Ottova (1) vd. Ermeni terör örgütleri ?ngiltere’de de eylemler yapt?lar, fakat bu eylemlerin hiçbirinde bir Türk diplomat?na ciddi bir zarar vermeyi ba?aramad?lar. ?ngiltere ile ilgili sald?r?lar?n bir di?er ilgi çekici özelli?i ise sald?r?lar?n bir k?sm?n?n Ermeni terörüne kar?? tak?nd??? tav?r nedeniyle ?ngiltere’ye dönük olmas?d?r. ?talya’n?n ba?kenti Roma’da  NAR terör örgütü taraf?ndan ?ngiliz Havayollar?’na 9 Aral?k 1979’daki sald?r? buna örnek gösterilebilir. Ayn? ?ekilde ASALA’n?n Londra’daki THY bürosuna kar?? düzenledi?i bombalama eyleminden sonra yapt??? aç?klamalar da ASALA’n?n yaln?zca Türkiye’yi de?il, ?ngiliz devletini de hedef ald???n? göstermektedir. ASALA bu eylemden sonra örgütün Kuzey ?rlanda’daki devrimci gruplara destek verdi?ini aç?klam??t?r. ASALA’ya göre Kuzey ?rlanda’daki sorun bir ‘?ngiliz fa?izmi’ sorunudur. 15 Eylül 1983 sald?r?s?ndaki hedef de yine ?ngiltere’dir. Bu olayda patlay?c? dolu bir çanta Londra’da Holborn’da daha önce yakalanan Zaven Bedros’un davas? devam ederken henüz patlat?lmadan bulunmu?tur. ?ngiliz polisi sorumlunun ASALA oldu?unu bildirmi?tir.[26] Sonuç olarak denebilir ki ?ngiltere’de Ermeni terörünün tutunamamas?ndaki en önemli etken ?ngiltere’nin Ermeni teröristlerine kar?? tutumu ve ülkesinde bu tür eylemelere s?cak bakamamas? olmu?tur. Özellikjle Kuzey ?rlanda konusunda Ermeni terör örgütlerinin tavr? ?ngiliz güvenlik güçlerini endi?elendirmi?tir.

Ermeni terörünün ?ngiltere’de görece ‘zay?f’ kalmas?n?n ikinci önemli nedeni ?ngiltere’deki Ermeni diasporas?n?n ABD ve Fransa ile k?yasland???nda küçük kalmas?d?r. Ayr?ca Ermeni toplumunun önemli bir kesimi bu eylemlerde isteksiz davranm??, destek daha çok ‘pasif destek’ ?eklinde gerçekle?mi?tir. Ermeni terörünü aç?kça destekleyen ya da fiilen terör eylemleri içinde yer alan gruplar?n tamam?na yak?n?n?n kökleri d??ar?da olan Ermeni derneklerinin ?ubesi konumunda olmalar? da not edilmelidir. Bu radikal gruplar daha çok ABD, Fransa ve Yunanistan’daki gruplar ile ba?lant? halindedir. The Kaytzer örne?i bunun en parlak örne?idir. Söz konusu süreli yay?nda yer alan yaz?lar 1978-1988 y?llar? aras?nda Türkiye kar??tl???n? körüklüyor, son y?llarda Türkiye’ye kar?? silahl? bir mücadele ça?r?s?nda bile bulunuluyordu.[27] Londra’da bas?lan derginin yay?nc?s? ise Ermeni Ö?renciler Birli?i’nin Londra ?ubesi’ydi. Di?er bir deyi?le bu yay?n?n kökleri de ?ngilitere d???nda idi.  ?ngiltere’deki Ermeni terörünün d?? ba?lant?lar?n? ortaya koyan bir di?er veri de tutuklanan teröristlerin kökenleridir. Örne?in Londra’da bir otelde Türk Büyükelçisi’ni kaç?rma haz?rl???ndayken yakalanan Ermeni terörist Zaven Bedros Suriyelidir.
         
?ngiltere’deki Ermeni kaynakl? terör eylemlerinin daha çok 1978-1983 y?llar? aras?nda odakland??? ve sonras?nda kayda de?er bir eylemin olmad??? söylenebilir.[28]
         
Bu çerçevede Ermeni teröristleri 17 Aral?k 1979’da görece kolay bir hedef olan Londra’daki THY ofislerinin önünde bir bomba patlatm??lard?r. Bu olay?n sorumlulu?unu Ermenistan’?n Özgürlü?ü Cephesi üstlenmi?, olayda can kayb? olmazken önemli bir maddi hasar meydana gelmi?tir. Bombalama ?ngiltere’ye özgü münferit bir olay olmaktan ziyade uluslararas? bir kampanyan?n uzant?s?yd?. 1979 y?l?nda dünyan?n önemli ba?kentlerinde Türk temciliklerine kar?? meydana gelen Ermeni sald?r? say?s? 15’ti ve Londra’daki olaydan yakla??k bir hafta önce Roma’da ?ngiliz Havayollar? ve Filipinler Havayollar? ofisleri önünde iki bomba patlam??, yakla??k bir hafta sonras?nda ise Paris, Amsterdam ve Roma dört ayr? ASALA sald?r?s? meydana gelmi?ti.

?ngiltere’deki bir sonraki Ermeni sald?r?s? ise yakla??k bir y?l sonra 12 Ekim 1980’de yine Londra’da oldu. ?ki ayr? sald?r?da ASALA Türk Turizm ve Enformasyon Bürosu’na bombal? sald?r? düzenlerken, 3 Ekim örgütü de bir ?sviçre i? merkezi önünde, yine Londra’da bomba patlatt?. ?kinci bomban?n amac? ?sviçre’ye Ermeni terörüne kar?? gösterdi?i mücadele nedeniyle protestoda bulunmakt?. Yine bu olay da do?rudan ?ngiltere’ye dönük de?ildi. Bombalamalar?n gerçekle?ti?i Ekim ay?nda Cenevre, Milan, Madrid, Los Angeles, Beyrut, New York, Paris, Interlaken (?sviçre) de dahil olmak üzere 11 ayr? sald?r? olay? gerçekle?mi?, Londra’daki sald?r?lar da di?er sald?r?lar?n bir parças? olarak dü?ünülmü?tü. Ermeni terör kampanyas?n?n Londra’daki son örne?i ise yine 1980’de 15 Aral?k’ta meydana geldi. Frans?z Turizm Ofisi’nin Londra bürosunun önüne yerle?tirilen iki ayr? bomba ?ngiliz polisi taraf?ndan etkisiz hale getirildi. Olay?n sorumlulu?unu üstlenen 3 Ekim örgütü bombalar? Fransa’ya ?sviçre’nin Ermeni terörüyle mücadelesine verdi?i destek nedeniyle uyar? amaçl? koyduklar?n? ilan etti. Di?er bir deyi?le bu eylem de ?ngiltere ile do?rudan ba?lant?l? de?ildi.

Ermeni terör eylemlerini k?saca de?erlendirecek olursak eylemlerin ?ngiltere’de olumlu bir sonuç verdi?ini söyleyebilmek mümkün de?ildir. Aksine olaylar kamuoyunda ve hükümet nezdindeki Ermeni imaj?na büyük bir zarar vermi?tir. ?ngiltere’nin, Kuzey ?rlanda’daki olaylar nedeniyle eli silahl? bir gruba kendi ülkesinde silahl? eylem yapma konusunda müsamahal? davranmayaca?? tahmin edilebilir bir geli?medir. Bununla birlikte di?er Avrupa ülkeleri ile kar??la?t?r?ld???nda ?ngiltere’nin soruna taraf olmama konusunda sergiledi?i hassas strateji dikkate de?er bir geli?medir.

I.D. GÜNÜMÜZDE ?NG?LTERE ERMEN?LER?

Daha önce de belirtildi?i üzere günümüz ?ngiltere’sinde say?lar? 15.000 ile 20.000 aras?nda tahmin edilen bir Ermeni toplulu?u ya??yor. Ermenilerin günümüzde yo?unla?t??? ?ehir Londra. Londra’da da a??rl?kl? olarak Londra’n?n üç ‘borough’sunda (Ealing, Hounslow ve Brent) yerle?ik durumdalar. Sosyal yap? incelendi?inde toplulu?un daha çok göç yoluyla geldi?i ve göçün h?z?n? henüz kesmemi? oldu?u anla??l?yor. ?lk gelenlerin durumlar? daha önce de belirtildi?i üzere ortalama ya da üstünde. Bu ki?iler içinde ticaret ve sanatta ‘sivrilmi?’ önemli isimler de bulunuyor. Buna kar??n yeni gelenler içinde ayn? ?eyleri söyleyebilmek zor.

Geldi?imiz noktada ?ngiliz toplumuna uyum (adaptation) sürecini büyük ölçüde tamamlam?? görünen Ermenilerin üç temel sorunu bulunmaktad?r: kimlik sorunu, yeni gelen mülteciler ve anavatana destek olmak.

1. Kimlik sorunu: Özellikle genç ve daha alt ya? gruplar?nda kar??la??lan kimlik sorunu cemaatin kar??la?t??? belki de en önemli sorundur. Bunda farkl? ülkelerden göçün de büyük etkisi olmu?tur. ?ran, Irak, Suriye, Lübnan, K?br?s, eski SSCB cumhuriyetleri gibi sosyal dokular? farkl?l?k gösteren ülkelerden gelen Ermeniler, geldikleri toplumlar?n özelliklerini yeni geldikleri ortama da ta??m??lar, bu da farkl?l?klar? artt?rm??, ortak bir kimlik olu?umunu zorla?t?rm??t?r.[29] Özellikle gençler aras?nda ciddi sorunlara neden olan kimlik bunal?m? a??r?l?klara ve bask?n ?ngiliz kültürüne ve moderniteye kar?? direni?i getirmi?tir. Toplum ile bütünle?irken, onun içinde tamamen erimek istemeyen Ermeni az?nl?k bu sorunu üç temel araç ile çözmeye çal??maktad?r. Bunlar din, milliyetçilik ve tarihsel dü?manl?klar, yani Türk dü?manl???d?r.

Bu araçlar?n ilki dindir. Ermeni dini inançlar?n?n – hangi mezhepten olursa olsun – gelenek ve görenekler ile bir kar???m halinde ön plana ç?kar?lmas?n? amaçlayan bu yakla??mda kilisenin önemli bir rolü vard?r. Bilindi?i üzere Nuh Tufan?’na kadar geçmi?ini götüren ve di?er uluslar?n Hristiyanl?k anlay??lar?ndan yer yer ayr?lan Ermeni Hristiyanl?k inanc?n?n kendine özgü tören ve kurallar? da bulunmaktad?r. Tarihte Hristiyanl??? bir devlet / millet dini olarak kabul eden ilk halk olmalar? dikkate al?nd???nda bu durum normal kar??lanmal?d?r.[30] Ayr?ca Ermeni milliyetçili?inin önemli bir ö?esi olan Ermeni dilinin de dini ibadetler yoluyla kendisini koruyabildi?ini belirtmek gerekir.[31] Bu çerçevede sadece dini törenler ve önemli günler de?il, tarihi figürler, Ermeniler için önemli say?lan yerler (A?r? Da?? gibi), resimler vb. de ön plana ç?kar?lmakta, bu yakla??m yap?lacak kilisenin mimari ?ekline kadar etkili olabilmektedir.

Dinin ortak bir kimlik olu?turmadaki rolü zaman zaman abart?lmakta, di?er dini mezhepler ile Ermeni inançlar? aras?ndaki fark a??r? noktalara ta??nmakta, bu da yeni sorunlara neden olmaktad?r.Bu durumda en çok bask? görenler Ermeni gençleri ve dini kurallar?n d???na ç?kmak isteyen ki?ilerdir. ?çinde bulunduklar? toplumun kurallar?na uymaya çal??an gençler zaman zaman bu bask?lar kar??s?nda tepki koymakta, daha az dini ve daha az siyasile?mi? bir ya?am isteklerini göstermektedirler. Bu tepki daha çok müzik gruplar? ile ortaya ç?kmaktad?r. Örne?in Ermeni gençlik grubu RBO’nun hayal etti?i Londra ?u ?ekildedir:

‘Londra Ermeni gençli?inin gerçekten hak etti?i bir dünya var olsun istiyoruz. Bir dünya, günlük çeki?meler, din ve siyaset ile kirlenmemi? olsun. Bir dünya, genç insanlar?n yapt??? ?eyleri yapabilsin. Toplum içinde, bir ba?kas? taraf?ndan yarg?lanma korkusu olmaks?z?n, terleyebildi?iniz, öpü?ebildi?iniz bir dünya... ?imdi yeniden genç olmak zaman?d?r...’[32]

Bir di?er örnek de Noel’in kutlanmas?nda ortaya ç?kar. Ermeni inançlar?na göre 6 Ocak’ta kutlanan Noel, ?ngiltere’deki Ermeni gençlerince ço?unlukla 25 Aral?k’ta, yani di?er H?ristiyanlar?n kutlad??? günde kutlanmakta, bu da ya?l? nesillerce tepki ile kar??lanmaktad?r. Ya?l? ve dindar Ermenilere göre bu yöndeki davran??lar Ermenilerin ‘ulusal’ kimliklerini kaybettiklerine i?aret eder.

Kimlik sorununu a?mada ikinci önemli araç ise milliyetçiliktir. Modern anlamda ?rk temelli, seküler bir milliyetçili?i geç ke?fetmi? say?labilecek Ermeniler, uzunca bir süre Rusya, ?ran ve Osmanl? ?mparatorlu?u aras?nda s?k??m??, hedefledikleri ba??ms?z bir Ermenistan’a ula?amam??lard?r. SSCB’nin y?k?lmas?ndan sonra kurulan Ermenistan ise zay?f, denizlere kapal?, çevresi ‘dost say?lmayan’ ülkeler ile çevrili bir yap? olmu?tur. Di?er bir deyi?le Ermeniler milliyetçilik duygular? k??k?rt?lm??, buna kar??n bu duygular? tatmin edilmemi? bir millettir. Bu durum diasporalarda daha bir kendini göstermekte, kimlik bunal?m? depre?tikçe Ermeniler’i di?er uluslardan ay?ran ö?elere daha bir vurgu yap?lmak istenmektedir. ?ngiltere de bu konuda bir istisna olu?turmaz. ?ngiltere Ermenileri daha XIX. yüzy?ldan günümüze dek Ermeni dini, dili ve kendilerine has özelliklerini zaman zaman ?ovenist bir yakla??mla sergilemi?lerdir. Henüz ?ngiltere’de say?lar? birkaç yüz iken Ermenice matbaa kurma çabalar? da bu anlay???n aç?k bir göstergesidir. Bu durum günümüzde de devam etmektedir. Bu amaçla çocuk ya?tan itibaren Ermeniler’e Ermenice (Do?u ve Bat? versiyonlar?) ö?retilmekte, Ermeni müzi?inin yayg?nla?t?r?lmas? için özel bir çaba sarf edilmekte, Ermeni mutfa?? ve sanatlar? geli?tirilmeye çal???lmaktad?r. Bu ba?lamda Ermenistan devleti ile ba?lar canl? tutulmaya çal???lmakta, gençlere as?l vatanlar?n?n ?ngiltere de?il, Ermenistan oldu?u anlat?lmaktad?r.

Kimlik sorununu a?mada üçüncü araç ise tarihsel dü?manl?klar?n canl? tutulmas?d?r. ?lginçtir t?pk? Rumlar gibi Ermeniler’de de Osmanl? ?mparatorlu?u’na dönük bir eziklik, bir haz?ms?zl?k söz konusudur. Rum örnek olay?nda görüldü?ü üzere bu ezikli?in zay?fl?kla do?rudan bir ili?kisi yoktur. Osmanl? ?mparatorlu?u’na kar?? dört kat geni?leyen Rumlar bu psikolojiden bir türlü kurtulamam??lard?r. Bu durum Ermeniler için de geçerlidir ve bu ezikli?in tek nedeni Birinci Dünya Sava?? esnas?nda ya?anan olaylar de?ildir. Bunda tatmin edilmemi? milliyetçilik duygusunun ve ortak ulus kimli?inde ortak dü?man olarak bir önceki hakim unsurun, yani Türkler’in oynad??? rolün önemli oldu?u aç?kt?r. Di?er bir deyi?le pozitif unsurlar (din, dil, ortak tarih) bir millet olu?turmaya yeterli olamamakta, negatif unsurlara, yani ortak dü?mana duyulan ihtiyaç artmaktad?r. Böyle olunca Ermeni ulusunun in?as?nda ve mevcudiyetini devam ettirebilmesinde Türkler sadece somut bir olayda suçlanan bir millet olmaktan ç?k?yor, hayali, her türlü kötülü?ün yüklendi?i soyut bir kavram haline geliniyor. Ba?ka bir ifadeyle ‘Ermeni milleti iyidir, çünkü Türkler kötüdür. Ermeniler bu durumdad?r, çünkü Türkler ezmi?tir’ noktas?na geliyor. Bu fikir yürütmenin mant?ki bir s?ralama izlemesi ?art de?ildir, çünkü in?a edilen yap? somut bir varl?k de?il, hayali bir kavramd?r. Durum böyle olunca gerçek Türkler’den çok, üstlenilmesi gereken tüm olumsuz özellikleri üstlenen bir ‘günah keçisi’ olarak Türk unsuru Ermeni ulusal kimli?inin en önemli harçlar?ndan birini olu?turmaktad?r ve bu durum di?er diasporalarda oldu?u gibi ?ngiltere’de daha bir böyledir. Düzenlenen uluslararas? kampanyalarda ortak bir dü?mana kar?? birle?menin ‘tad?’na varan ?ngiltere Ermenileri, Türkiye kar??tl??? sayesinde sadece 15-20.000 ki?iden ibaret olmad?klar?n?, büyük, onurlu, ‘zulme u?ram??’ ve ‘bu zulme direnmi?’ bir millet olduklar?n? ke?fetmekte, kendilerinin de içinde ya?ad?klar? toplum (?ngiliz toplumu) gibi ‘gurur duyabilecekleri’ bir geçmi?lerinin bulundu?unu kavramaktad?rlar. Bu haliyle ?ngiltere Ermenileri’nin Türk dü?manl???ndan kolay kolay vazgeçmeyeceklerini söylemek olas?d?r.[33] Hemen hemen tüm Ermeni grup ve derneklerin Türk dü?manl???nda birle?mesi bunun aç?k bir göstergesidir. Bu gruplar aras?nda soyk?r?m iddialar?yla hiçbir ilgisi olmamas? beklenen gruplar da vard?r, örne?in Ermeni gay (e?cinsel) klüpleri gibi. Ne var ki 2000 ve 2001 y?llar?nda holokost anma törenlerine Ermenileri de katma kampanyas?nda Ermeni e?cinselleri de aktif bir ?ekilde yerlerini alm??lard?r.[34]

2. Yeni Gelen Mülteciler: ?ngiltere Ermenilerinin ikinci temel sorunu yeni gelen Ermeni göçmen ve mültecilerdir. Her y?l yüzlerce Ermeni, Kafkasya, Ortado?u (Lübnan, ?ran, Irak vb.) ve Do?u Avrupa’daki (Rusya vd.) geli?melerden etkilenerek Avrupa’ya göç etmekte ya da s???nma talebinde bulunmaktad?r. Bu ki?iler en çok Almanya’ya yerle?mekte (% 64), bu ülkeyi Hollanda (% 9) ve Belçika (% 8) izlemektedir. Bu göçlerde Karaba?’da ya?anan olaylardan sonra art?? oldu?u söylenebilirse de, as?l etken Ermenistan’da ya?anan a??r ekonomik ?artlard?r. Resmi rakamlara göre ?ngiltere’ye 1992-2001 y?llar? aras?nda gelenlerin say?s? yok denecek kadar azd?r. Örne?in Birle?mi? Milletler Mülteciler Yüksek Komiserli?i sadece 1999 y?l? için veri sunabilmekte, bunu da 20 ki?i olarak belirlemektedir.[35] Fakat gerçek say?n?n bunun çok üzerinde oldu?u aç?kt?r. Ermeni kaynaklar?na göre bu say? her y?l yakla??k 400 ki?idir[36]  ki bu da ?ngiltere’deki Ermeni nüfusu göz önünde bulunduruldu?unda on y?lda yakla??k % 20’lik bir art??a tekabül eder. Buna do?um yoluyla olan art??lar da eklendi?inde rakam?n büyüklü?ü kendili?inden anla??labilir. Yeni gelenler a??rl?kl? olarak Ermenilerin görece daha çok yo?unla?t??? Bat? Londra’ya yerle?mektedirler. Bunlar?n önemli bir k?sm?n?n akrabalar? bu mahallelerdedir ve bir noktaya kadar bu ki?ilerden yard?m al?rlar. Buna kar??n son y?llarda Ermeni derneklerinin ve sosyal fonlar?n yard?m? olmaks?z?n ya?amlar?n? sürdüremeyecek Ermeni mülteci say?s?nda ciddi bir art?? ya?anmaktad?r. Bunlar?n önemli bir k?sm?na CAIA kalacak yer, yiyecek ve dan??manl?k yard?m?nda bulunuyor.

Yeni gelenlerin en önemli sorunlar? biraz önce de belirtildi?i üzere ekonomik. ?lk gelenlere oranla ortalaman?n alt?nda gelir düzeyine sahipler. Fakat as?l sorun uyumda ortaya ç?k?yor. Birbirinden oldukça farkl? co?rafyalardan gelen Ermeniler ilk gelenlere göre daha radikal olabiliyorlar ve bunun temel nedeni de kimlik ve uyum sorunlar?n? bu yolla kapatmaya çal??malar?d?r.

3.Anavatana Destek Olmak: Üçüncü önemli konu ise anavatana, yani Ermenistan’a destek olmakt?r. Tüm Ermeni dernek ve kurulu?lar? s?k s?k Ermenistan’a yard?m kampanyalar? düzenler ve bu kampanyalarda ba?? genelde dini kurumlar çeker. Piyango çekili?lerinden, yard?m kartlar?na kadar çe?itlilik gösteren bu kampanyalar Ermenistan’da ya?anan ekonomik kriz ve en son depremden sonra artm??t?r.[37] Özellikle deprem ve etkilerini ön plana ç?karan Ermeni dernekleri yerel yönetimler ve ?ngiliz kamuoyunu da bu konuda harekete geçirmeye çal??m??, bunda k?smi bir ba?ar? da sa?lam??t?r. Depremden sonra dini ve sosyal yard?m kurulu?lar?yla yak?n temasa geçen Ermeni dernekleri say?lar? ile k?yasland???nda önemli say?labilecek bir fon sa?lam??lard?r. Ermenistan’a dönük bu ilgiye kar??n ?ngiltere Ermenileri’nin Ermenistan’da yat?r?m yapt?klar?n? söylemek zordur. Bu çerçevede ‘2001 Y?l? Ermenistan’da ?? yapan Diaspora’ listesinde bir tek yat?r?mc?n?n bile ?ngiltere kökenli olmamas? ?a??rt?c? de?ildir.[38] Denebilir ki ?ngiltere Ermenileri’nin ?ngiltere’den Ermenistan’a ta??nmak gibi bir niyeti yoktur. Bu nedenle Ermenistan ve bölge gerçeklerinden çok, alg?lamalar?yla içinde bulunduklar? ortam?n üretti?i ihtiyaçlar? birle?tirmektedirler.

Di?er sorunlar: Bu ba?l?k alt?nda, sadece Ermeniler’e özgü olmayan fakat ?ngiliz toplumu içinde ya?ayan tüm az?nl?klar?n kar??la?t??? sorunlar say?labilir.

Tablo 1.

Dünya Ermenileri ve ?ngiltere Ermenileri

(Tahmini Rakamlar)[39]

Ermenistan                   1.5-3 milyon[40]

ABD                           800.000-1.5 milyon[41]

Kanada                       50-100 bin

Fransa                        350 bin

Türkiye                       50.000-100.000[42]

Avustralya                  25-30 bin

?ngiltere                     10-20 bin

Almanya                     15 bin

Danimarka                   2-3 bin

Avusturya                   1-2 bin

 
Tablo 2.

?ngiltere Ermenileri’nin Da??l?m?

Manchester ve North West                  3.000 – 5.000

Londra ve Çevresi                               7.000 – 12.000

Di?er bölgeler                                     1.000 – 3.000

Toplam                                             11.000 – 20.000

I.E. ?NG?LTERE’DE ERMEN? KURUM VE DERNEKLER?

Sosyal Kurumlar

Londra’da kad?n, gençlik, e?itim gibi bir çok dalda Ermeni dernek ve kurulu?lar? bulunmaktad?r. Bunlardan bir k?sm? gerçek anlamda Ermeni toplumunun ihtiyaçlar? için kurulmu?sa da, bir k?sm? da yerel yönetimlerin ve merkezi idarenin sa?lad??? fonlar? kendi siyasi ç?karlar?na dönük olarak kullanma çabas?ndad?r. Bu dernek ve kurulu?lar? ilgi alanlar?na ve önem derecelerine göre ele alaca??z.

Önemli derneklerden bir tanesi Tekeyan Kültür Derne?i’dir.[43] Kültürel aktivitelerinin yan?s?ra yay?nc?l?k faaliyeti de bulunmaktad?r. Bu çerçevede 15 günde bir Ermenice ve ?ngilizce olarak Erebouni adl? bir süreli yay?n? da vard?r. Süreli yay?na sahip bir di?er dernek ise H?nçak Partisi ile do?rudan ba?lant?l? olan Nor Seround Kültür Derne?i’dir. Derne?in gazetesinin ad? Gotchnag’d?r. 1960’larda ise ayl?k olarak Aregak gazetesi ç?kar?lm??t?r. 1970lerde Aregak’? iki y?l yay?n? devam eden The London Monthly izlemi?tir. Yay?nlardan en dikkat çekici olan? ise, son dönemlerinde Türkiye’ye kar?? silahl? mücadeleyi savunan ve Türkiye’de devlet kar??t? tüm odaklar ile i?birli?i yap?lmas?n? savunan Kaytzer’dir. Ermeni Ö?rencileri Birli?i Londra ?ubesi’nce bas?lan Kaytzer’in hemen her say?s? Türkiye’ye a??r ithamlar ile doludur ve yay?n süresince Türkiye ile Ermeniler aras?nda diyalog ikliminin olu?mas?n?n engelleyici faktörlerden biri olagelmi?tir.

Ermeni Toplumu Merkezi ise 1988 y?l?nda Middlesex’de aç?lm??t?r. Sportif faaliyetlerden di?er sosyal aktivitelere kadar geni? bir alana hitap eden merkez siyasi konularda da organizasyon ve kampanya düzenlenmesi gibi görevler üstlenmi?tir.

Bugün ?ngiltere’deki Ermeni dernekleri aras?nda en etkin olanlar?n ba??nda ise Ermeni Enformasyon ve Tavsiye Merkezi (The Centre for Armenian Information and Advice, CAIA) gelmektedir. 1986 y?l?nda kurulan CAIA, Ermeni toplumunun ?ngiltere toplumunun di?er ö?eleri ile uyumunu kolayla?t?rmas? için yerel yönetimlerden ve di?er resmi fonlardan da yard?m almaktad?r. Özellikle yerel yönetimler, s?n?rlar? içindeki etnik gruplar?n örgütlenerek, kendi içlerinde zor durumda olanlara yard?mda bulunmas?n? ve toplum ile intibak?n? kolayla?t?racak uyum programlar? (dil ö?retimi gibi) yürütmesini tercih etmektedir. Ermeniler de bu politikadan sonuna kadar yararlanan gruplar aras?nda yer almaktad?rlar. Derne?in kurulmas?n? sa?layan maddi destek böyle bir fondan, London Borough Grants Scheme’den gelmi?tir. Bu fonlar?n önemli bir k?sm?n?n Türkiye kar??t? faaliyetlerde kullan?ld???n? hat?rlatmaya gerek olmasa gerektir.[44] CAIA son olarak City Parachial Vakf? ve Tudor Trust gibi ba??? kurumlar?ndan elde etti?i fonlar sayesinde Hayashen Toplum Merkezi’ni kurmu?tur. Merkezin bir k?s?m harcamalar? da yerel yönetim taraf?ndan kar??lan?yor. CAIA’?n üye yap?s? ise radikallerden ?l?ml?lara geni? bir spekturuma yay?l?yor. Bunlardan bir k?sm? Türkiye’nin do?usunu ‘Bat? Ermenistan’ say?yor ve günün birinde ‘Ermenistanlar’?n birle?ece?ini ileri sürüyor.

CAIA, Hayashen’de olu?turdu?u masalarda Ermeni toplumunun sa?l?k ve hukuk alanlar?nda kar??la?t??? sorunlara yard?mc? olmaya da çal???yor. Özellikle hukuksal sorunlarda daha fazla yerel ve merkezi fonlardan yararlanman?n yollar?n? gösteren kurulu?, Ermenilerin ?ngiliz gelir da??l?m?ndan daha fazla pay alabilmesi için gayret gösteriyor.

CAIA’n?n bir di?er faaliyeti de kalacak yer probleminin had safhada oldu?u Londra’da Ermeni bayanlar için 2 y?la kadar çok cüzzi fiyatlarla kal?nabilecek mobilyal? yer temin etmesidir. Acton Housing Association ile birlikte gerçekle?tirilen bu faaliyet için de yerel yönetimlerin deste?i al?nmaktad?r. Yakla??k olarak 300.000 Türk’ün ya?ad??? Londra’da[45] Türkiye’nin buna benzer bir giri?iminin olmamas? dikkat çekici bir tespittir.

Daha önce de belirtildi?i üzere CAIA di?er baz? Ermeni kurulu?lar? gibi ?ngiltere Ermenilerinin ortak amaçlar etraf?nda hareket etmelerini sa?lamaya çal??maktad?r. 2001 y?l? Mart’?nda gerçekle?tirilen ?ngiltere Nüfus Say?m?’nda gösterdi?i çaba bu konuda çarp?c? bir örnek te?kil eder. ?ngiliz toplumunda her etnik grup nüfusuna göre a??rl?k kazand??? ve yard?mlardan buna göre yararland??? için nüfus say?mlar? çok önemlidir ve kat?l?m zorunlu olmad???ndan ve etnik köken tamam?yla ki?inin ifadeleriyle belirlenece?inden, CAIA büyük bir kampanya ba?latarak tüm Ermenilerden, ?ngiltere vatanda?? olsun olmas?n (çünkü say?ma kat?labilmek için ?ngiltere’de alt? ay kalm?? olmak dahi yeterlidir) say?mlara kat?lmalar?n? ve kendilerinin Ermeni olduklar?n? aç?kça belirtmelerini istemi?tir. Hatta melez ?ngilizlerden ve ‘Ermeni dostu ki?iler’den de ‘Ermeni ??kk?’n? seçmeleri, böylece Ermeni toplumunun sesini duyurmas?na ve daha çok yard?m al?nabilmesine katk?da bulunmalar? istenmi?tir.[46]

CAIA kendi faaliyetlerine ek olarak Ermeni gruplar aras?ndaki siyasi ve di?er ayr?l?klar? da en aza indirerek bir tür organizatör görevini de üstlenmektedir. CAIA’in bir di?er görevi ise ?ngiliz toplumunu Ermeni toplumunun ç?karlar? do?rultusunda bilgilendirmektir. Bu bilgilendirme özellikle siyasi tart??malar?n artt??? dönemlerde kolayca Türkiye kar??t? bir propaganda kampanyas?na da dönü?ebilmektedir. CAIA’?n yay?nlar?na bak?lacak olursa bunlardan en önemlisinin Armenian Voice oldu?u söylenebilir. Y?lda dört kez (K??, ?lkbahar, Yaz ve Sonbahar dönemleri) olarak ç?kar?lan dergi ?ngilizce olarak yay?nlanmakta ve topluluk içi haberle?menin ötesinde Ermeniler ile ?ngiliz toplumu ve hatta d?? dünyaya dönük bir ileti?im a?? olu?turmaya çal??maktad?r.[47] Derginin 2001 ?lkbahar say?s?n?n büyük bir k?sm? ‘soyk?r?m’ iddialar?na ve bunun ?ngiltere taraf?ndan tan?nmas? için yürütülen kampanyaya ayr?lm??t?r. Dergi üyelere ve ‘önemli odaklara’ da??t?lmaktad?r. Bu odaklar aras?nda ?ngiliz siyasi kurulu?lar?na ek olarak sivil toplum örgütleri ve di?er bask? gruplar? da bulunmaktad?r. Bunun d???nda CAIA’in bir de haber bülteni bulunuyor. Yerel yönetimlerin maddi ve teknolojik yard?mlar? sayesinde bas?lan bu bülten y?lda dört kez 3000 eve ücretsiz olarak da??t?l?yor.

CAIA’in di?er amaç ve faaliyetleri de ?u ?ekilde s?ralanabilir:

Gençler ve ya?l?lar için ?ngilizce dil kurslar? düzenlemek,

Ermeni mültecilere her türlü konuda destek olmak (Özellikle yeni gelenlerin ?ngiliz vatanda?l???na geçmesinde hukuki destek önemli olmaktad?r),

Sosyal ve e?itim faaliyetleri düzenlemek,

CAIA taraf?ndan kurulan Hayashen merkezinin rolünü detayland?racak olursak, bu merkez kuruldu?u günden bugüne Londra’daki Ermeni faaliyetlerinin merkezi konumundad?r. Toplumsal hizmetlerin yan?s?ra lobicili?in ve kamuoyunu olu?turma çal??malar?n?n hemen her ?ekli (resim sergisi, imza kampanyas?, tiyatro-sinema gösterileri, konferans, kurslar, müzikli gösteriler vb.) bu merkez arac?l???yla gerçekle?tirilmektedir. Denebilir ki Acton’da yer alan Hayashen sadece bir kültür merkezi olman?n ötesinde bir i?lev üstlenmi?tir.

Bir di?er kurulu? da di?erleriyle ba?lant?l? çal??an The Armenian Relif Society of Great Britain. Bir tür yard?m kurulu?u. Toplam?? oldu?u ba??? ve fonlar? ihtiyaç duyan Ermeniler’e da??t?yor, Ermenistan’a yard?m kampanyalar? yürütüyor. En dikkate de?er faaliyeti ihtiyaç sahibi Ermeni ö?rencilere maddi destek vermesi.

E?itim Kurulu?lar?

Ermeni toplumunun halen Ermeni çocuklar?n?n e?itim ald??? üç okulu bulunuyor. Bu okullarda Do?u ve Bat? Ermenice e?itimi veriliyor.[48] 1978 y?l?nda Ermeni Kilisesi ve Toplulu?u Konseyi’ne yap?lan 100.000 sterlinlik yard?m sayesinde aç?lan Tahtaian Pazar Okulu bunlardan bir tanesidir. Acton High School üzerinden e?itime devam eden okulun 11 s?n?f? bulunuyor ve yakla??k 150 ö?renciye e?itimi veriyor. Bunlar?n ya?lar? üç ile 14 aras?nda de?i?iyor. Okulun ö?retim elemanlar?n?n say?s? ise 18’dir. 1980li y?llarda Ermenice Cumartesi Dil ve Çal??ma Okulu faaliyete geçti. Bu okulu daha sonralar? Martiza Soghnalian Ermeni Okulu izledi. Okul faaliyetlerini Kensington’da gerçekle?tirmektedir. Bu okulun H?nçak Partisi’ne ba?l? olarak faaliyetlerini sürdüren Nor Seround Kültür Derne?i ile do?rudan ba?lant?s? vard?r.

Daha küçük ya?ta gruplara dönük kurumlar da vard?r. The Armenian Community Playgroup bunlardan biridir ve May?s 1987’de kurulmu?tur. Yine Ermeni Toplumu Okulöncesi Grubu (Armenian Community Pre-School Group) da çok küçük ya?taki Ermeniler’e (2-5 ya? aras?) Ermenice e?itimi verir. Ayr?ca bu çocuklara Ermenice ve ?ngilizce’nin d???nda Ermeni tarihi ve kültürü hakk?nda bilgiler de verilir. Bu bilgiler, okul sorumlular? Ermeni sorunu konusunda son derece radikal olduklar?ndan, ço?unlukla Türkiye dü?manl??? ve Ermeni tarihi konusunda nefreti besleyecek verilerle doludur.

Yukar?da say?lan düzenli e?itim kurulu?lar?na ek olarak çe?itli dernek ve kurulu?lar?n düzenledi?i yaz kurslar? ve beceri geli?tirme programlar? da bulunmaktad?r. Bilgisayar, dans gibi kimilerince görece ‘önemsiz’ say?labilecek bu kurslar da Ermeni kimli?ini ya?atman?n bir parças? olarak görülür ve kursu düzenleyenler kadar kat?lanlar?n bir k?sm? da bu çal??malar? ‘vatanseverlik’ kavram? ile aç?klarlar

Dini Kurumlar

Daha önce kilisenin Ermeniler için önemine de?inildi?inden için bu bölümde çal??man?n s?n?rlar? da göz önünde tutularak detaylara inilmeyecektir. Buna kar??n, say?lan rol ve etkilerine ek olarak, baz? önemli noktalar belirtilebilir. Ermeni kilisesi genel olarak Hristiyan alemini, özelde ise Ortodokslar? etkileme gücüne sahiptir ve bu ba?lamda ?ngiltere’de çok say?da Ortodoks kilisesi ve cemaati bulundu?undan,[49] politikalar?n? uygulamada do?al bir ittifaklar a??na dahildir. Di?er bir deyi?le dini ve mezhepsel yak?nl?k Ermeniler’e do?al müttefikler kazand?rm??t?r. Denilebilir ki ?ngiltere’deki hemen hemen her Ortodoks Ermenilerin soyk?r?ma u?rad???na inanmaktad?r.[50]

Din ve Ermeni sorunu konusunda bir di?er nokta da dini konular?n siyaset u?runa istismar? olmu?tur. ?ngiltere’deki dini kurulu?lar?n önemle üzerinde durduklar? konulardan biri de Türkiye’deki kiliselerin durumu oldu?undan Ermeniler bu konuyu mümkün oldu?unca gündemde tutmaya çal??maktad?rlar. Bu ki?ilere göre Ermeni kiliseleri devlet ve bireyler taraf?ndan sistemli olarak yok edilmekte böylece Anadolu’daki Ermeni ve Hristiyan izleri birer birer yok edilmektedir. Bu konuda en faal lobi grubu Jubilee Campaign’dir. Bu hareketin Ermeni kiliselerine kar?? özel bir ilgisi bulunuyor. ?ngiltere ve uluslararas? düzeyde lobicilik yapan bu grup Türkiye’de Ermeni Hristiyanlar’?n s?k?nt? çekti?ini ve dinlerini özgürce ya?ayamad?klar?n? iddia ediyor.[51] Zaman zaman bu iddialar?n? siyasetçilere de yans?tan kampanya bas?nda ve sivil toplum örgütleri aras?nda Türkiye kar??t? bir tutum izliyor. Yay?nlar?nda Ermeni, Yunan ve Süryani kaynaklar? d???nda kaynak kullanmayan örgütün Türkiye’deki Ermeniler ile ilgili yay?n?nda 1990’l? y?llarda ?stanbul’daki Ermeni kiliselerine dönük sald?r?lar?n artt??? iddia ediliyor.[52]

Di?erleri

Say?lan dernek ve kurulu?lara ek olarak baz? ABD ve Avrupa Ermeni dernek ve kurulu?lar?n?n da Londra’da ?ubeleri bulunmaktad?r. Bunlardan önemlileri AGBU, ARS ve ANC’dir.[53] Bu noktada ?ngiltere Ermenileri’ni etkili k?lan en önemli unsurlardan birinin de d?? ba?lant?lar? oldu?unu söylemek gerekir. Ba?ta ABD olmak üzere di?er diasporalar ile ?ngiltere Ermenileri aras?ndaki s?k? i?birli?i hem cemaatin iç sorunlar?na hem de lobi faaliyetlerine önemli bir katk?da bulunur.

II. ?NG?LTERE’DE ETN?K LOB?C?L?K VE ERMEN? LOB?S?

?ngiliz D?? Politikas? ve Lobicilik

Lobilerin etkisinden önce ?ngiliz d?? politikas?n?n iki temel özelli?ini incelemekte yarar vard?r; Birincisi ?ngiliz politika yap?c?lar? aras?nda hakim olan kanaat iç politika ile d?? politika aras?nda fark oldu?u ve d?? politikan?n uzmanlarca yürütülmesi gerekti?i yönündedir. Di?er bir deyi?le iç politika hakk?nda hemen herkes konu?up, katk?da bulunmaya çal???rken, geleneksel olarak ?ngiliz d?? politikas? uzunca bir süre dar bir elitin alan? olarak kalm??t?r.[54] Bu özellik son dönemlerde a??nm??sa da di?er ülkeler ile k?yasland???nda ?ngiliz d?? politikas? halen dar bir çevrenin tasarlad???, uygulad??? ve de?erlendirdi?i bir aland?r. ?kinci önemli özellik ise pragmatizmdir. Politikalar ‘ulusal ç?karlara göre’, ‘profesyonel’ bir ekip taraf?ndan haz?rlan?nca ideoloji ve ideallerin etkisi azalmakta, ç?karc? bir anlay?? politikalara hakim olmaktad?r.

Yukar?da say?lan iki temel özelli?in ????? alt?nda ?ngiliz d?? politikas?n?n ABD d?? politika yap?m sürecinden büyük farkl?l?klar gösterdi?i söylenebilir. ?ngiltere’ye k?yasland???nda ABD’nin d?? politikas? daha bir göz önündedir ve demokratik ya?am?n parças? olan ç?kar gruplar? ve lobiler daha kolay politikalar?n olu?umunda müdahil olabilmektedir. Elbette ABD’de de d?? politikada belli gruplar daha etkilidir ve d?? politika eliti Ba?kan ve Kongre ile birlikte politikalar?n olu?umunda a??rl?kl? bir role sahiptir. Fakat bu durum ?ngiltere ile k?yaslanamayacak derecededir. ?ngiliz d?? politikas?n?n bu özellikleri lobilerin etkisini azaltmaktad?r. Bu nedenle Ermeni lobisi incelenirken bu durum göz önünde bulundurulmal?d?r.[55]

D?? politika olu?umunun kendine özgü yap?s?na ek olarak lobicilik, Amerikan örne?inin tersine, ?ngiltere’de kötü bir üne de sahiptir. ‘Lobicilik’ ile ‘ç?karlar? için sistemi kötüye kullanmak’ kavramlar? zaman zaman kar??t?r?lmaktad?r.[56] Kamuoyu milletvekillerinin lobi ?irketleri ile ili?kilerini onaylamamakta, bunun demokrasinin yozla?t?r?lmas? oldu?unu dü?ünmektedir.[57] Buna kar??n Thatcher döneminde lobicilikte Amerikan tarz? yerle?meye ba?lam??, 1990larda ise kavramsal kar???kl?k sürmekle birlikte lobiler sistemin ayr?lmaz bir parças? haline gelmi?tir. Sistem hala d??ar?dan müdahalelere kar?? direnmekte ve dar bir elit d?? politikada a??rl???n? sürdürmektedir. Buna bir cevap olarak lobicilik ?irketleri de bu dar gruptan isimleri kullanarak sisteme s?zmaktad?rlar. Yani lordlar, aristokratlar, milletvekilleri, prestijli isimler vd. kendi isimlerini belli bir anla?ma çerçevesinde bu ?irketlere veya gruplara bir anlamda ‘kiralamaktad?rlar’. Örne?in 1994 y?l?nda Meclis’in iki yemek salonu MP ve ?P milletvekillerince 1500 kez tutulmu? ve bu milletvekillerinin himayesinde lobi grup ve ?irketleri toplant?lar düzenlemi?tir.[58] 2000’li y?llarda bu say?da büyük bir patlama ya?anm?? ve toplant?lar için yer s?k?nt?s? çekilmi?tir. ?sim ‘kiralamada’ bir di?er yöntemde belli bir anla?ma çerçevesinde milletvekillerine lobi grubunun istedi?i konuyu Meclis gündemine getirtmektir. Bu sayede konu Meclis’e girerken hem kamuoyunun dikkati artmakta, hem de bir anlamda prestij kazan?lmaktad?r.

Bu çerçevede Ermeni lobisi etnik lobilere kar?? duyulan ?üphecilik ve ?ngiliz d?? politikas?n?n ‘kapal?’ yap?s? nedeniyle ciddi zorluklar çekmi?tir. Say? olarak da çok küçük olan lobinin Meclis’te bir grup olu?turmas? söz konusu de?ildir. Bu nedenle lobinin daha çok kamuoyu olu?turmaya çal??t??? ve dolayl? yollardan karar mekanizmalar?n? etkilemeye çal??t??? gözlenmektedir. Buna ek olarak yukar?da say?lan yöntemler de Ermeni lobisinin en çok kulland??? yöntemlerdendir. Son birkaç y?ld?r Ermeni sorununun gündeme k?sa sorular ?eklinde gelmesi lobi ?irketlerinin kullan?ld???na i?aret etmektedir. Üçüncü olarak Ermeni lobisi ?ngiltere’de mevcut Türkiye kar??t? blo?un halihaz?rdaki gücünü kullanmaya çal??maktad?r. Yunanistan ve K?br?sl? Rumlar’la güçbirli?i yapan Ermenilerin son y?llarda yak?n mesaide oldu?u grup ise Kürtçü gruplard?r (özellikle PKK). Nitekim 1999 yaz?nda Londra’da düzenlenen seminerde konu?an Ermeni kökenli Amerikal? ara?t?rmac? Ara Sarafian De Montford Üniversitesi’nden Desmond Fernandes ile yapm?? oldu?u konu?malarda Türkler’in yönettikleri halklar? katletmeyi gelenek haline getirdiklerini öne sürerek Ermeni katliam?ndan sonra ?imdi de bir Kürt katliam?n?n ya?and???n? ileri sürebilmi?tir.[59] Benzeri bir ?ekilde Ermeniler Rumlar’?n da katledildiklerini öne sürerek davalar?nda yanda? aramakta, Türkiye kar??t? blok içinde güç artt?rmaya çal??maktad?r. Buna yak?n bir strateji Yahudi lobiler ile de kurulmak istenmekte ve Holocost ile Ermeni sorunu aras?nda paralellik çizilmeye çal???lmakta, fakat Yahudiler’in anti-semitizmin tekli?i konusundaki ?srarlar? böyle bir i?birli?ini zora sokmaktad?r.

Belirtilmesi gereken bir di?er nokta da Ermeni lobisinin kamuoyu olu?turmada izledi?i yöntemdir. Din – Sanat - E?itim saç ayaklar? üzerinde yükselen bu yöntemde ABD’deki ç?kar zincirini bulamayan Ermeni lobileri kendilerinin toplumu en çok etkileyebildikleri din, sanat ve e?itim üzerinden siyaseti etkilemeye çal??maktad?r. Din konusu k?smen incelendi ve örneklerde daha da derinle?tirilecek. Sanat alan?nda ise Ermenilerin çok avantajl? olduklar? söylenebilir. ?ngiltere ve dünya sanat çevrelerinde isim yapm?? çok say?da Ermeni sanatç? bulunuyor ve Ermenilerin yürüttü?ü Türkiye kar??t? kampanyalar?n en önemli aya??n? müzik konserleri ve resim sergileri olu?turuyor. ‘Bat? Ermenistan’dan Görüntüler gibi ‘masum’ isimler alt?nda düzenlenen sergilerde Türkiye’nin Do?usu’nun, özellikle Van ve çevresinin Ermenistan oldu?u vurgusu i?leniyor. Sanata ek olarak en çok etkide bulunulmaya çal???lan alan e?itim. Ermeni tezini yans?tan çal??malar kütüphanelere ba??? yoluyla gönderilirken, konuyu çal??acak Ermeniler’e ve ?ngilizler’e burslar veriliyor. Bugün Ermeni sorunu konusunda en aktif isimlerden say?lan Christopher J. Walker’?n konuya merak salmas?n?n Ermenistan’a seyahat bursu almas?yla ba?lad???n? belirtmesi önemlidir.[60] Ermeni sav?n? içeren konferanslar için özellikle ?ngiliz siyasi ya?am?nda etkili okullar (Londra, Oxford, Cambridge Üniversitesi gibi) seçiliyor. 2001 y?l?ndaki faaliyetlerin Londra Üniversitesi’ne ba?l? ve ?ngiliz siyasi ya?am?na önemli isimler kazand?rm?? LSE de odaklanmas? bu çerçevede dikkat çekicidir.

Bu bilgilerin ????? alt?nda ve bunlara ek olarak son dönemde geli?en ?ngiltere’deki Ermeni siyasi faaliyetleri incelendi?inde Ermeni lobisinin gücü ve etkisi daha kolay anla??labilecektir. Bu nedenle bundan sonraki bölüm bu konuyu ele alacakt?r. Fakat bundan önce ?ngiltere’nin Ermeni sorunu konusundaki genel yakla??m? özetlenecek. Böylece ?ngiltere’nin Ermeni politikas?nda ya?anan ba?ar? / ba?ar?s?zl???n ne kadar?n?n lobi faaliyetlerinden kaynakland??? daha kolay de?erlendirilebilir.

?ngiltere ve Ermeni Sorunu

?ngiltere’nin Türkiye’ye, Ermenistan’a ve Ermeni sorununa yakla??m?n? belirleyen en önemli faktörün ?ngiltere’nin Türkiye ve Kafkasya’daki ekonomik ve siyasi ç?karlar? oldu?u söylenebilir. Bu konuda pragmatik bir politika izleyen ?ngiltere NATO’dan müttefiki Türkiye’nin ekonomik ve siyasi a??rl???n?n ve Türk halk?n?n Ermeni sorunu konusundaki hassasiyetinin fark?ndad?r. Ayr?ca ?ngiltere Ermeni sorunu konusundaki bir yanl???n ?ngiltere’nin Ortado?u, Balkanlar ve di?er bölgelerde de maliyeti olabilece?ini bilmektedir. Bu anlamda ?ngiltere’nin bir denge politikas? izledi?i ve ulusal ç?karlar?na zarar vermemeye büyük özen gösterdi?i söylenebilir. Buna ek olarak Azerbaycan petrolleri ?ngiltere’nin Kafkas politikas?nda gün geçtikçe artan bir öneme sahip olmu?tur. ?u anda Azerbaycan petrollerinde ABD ile birlikte en fazla paya sahip ülke ?ngiltere ve Azerbaycan bu durumu kendi lehine kullanmak için özel bir çaba sarf ediyor.[61] Dolay?s?yla ?ngiltere Ermeni sorununda politika belirlerken Türkiye ve Azerbaycan ile olan ili?kilerini de göz önünde bulundurmak zorunda.

?ngiltere’nin Ermeni sorunu konusundaki genel tutumu ise, sorunun do?rudan aktörlerinden birisi olmas?na kar??n kendisini d??ar?da tutma çabas?d?r. Birinci Dünya Sava?? öncesinde Ermenilerin koruyuculu?una soyunan ve sonras?nda Rusya ile rekabette Ermeniler’i yaln?z b?rakan ?ngiltere o günden bugüne adeta sorunda d??ar?dan bir gözlemci oldu?u izlenimini olu?turmaya çal??m??, sorunun ulusal ç?karlar?na zarar vermemesine gayret göstermi?tir. Sava? sonras?nda tüm Osmanl? belgelerine ula?abilecek imkana kavu?an ve gerekli kovu?turmalar? yapt?ran ?ngilizler’in soyk?r?m yönünde bir aç?klamada bulunmamalar? ve bu politikalar?n? günümüze kadar sürdürmeleri dikkat çekicidir. ?ngiliz yetkililer halen 1915 ve sonras?nda ya?anan olaylar?n ‘trajik’ oldu?unu söylemekte, fakat ‘soyk?r?m’ olarak de?erlendirilemeyece?ini belirtmektedirler. Buna kar??n ‘soyk?r?m’ kavram?n?n olaylardan sonra ortaya ç?kt??? bu nedenle olaylar?n soyk?r?m say?lamayaca?? yönünde ‘kaçamak’ ve imalarla dolu aç?klamalarda bulunulmu?sa da ?ngiliz resmi görü?ünün tipik ?ngiliz politikas?n? yans?tt???, idealist bir tutumdan ziyade iki taraf? da ‘üzmemeye’ çal??an, ?ngiliz ekonomik ve siyasi ç?karlar? merkezli oldu?u söylenebilir. Bunun detaylar? bir sonraki bölümde verilecektir.

III. SON GEL??MELER VE SOYKIRIM KAMPANYASI

Yahudi Soyk?r?m?’n? Anma Törenleri ve Ermeniler

?üphesiz ?ngiltere Ermenilerini son y?llarda harekete geçiren en önemli olaylardan biri de soyk?r?m kampanyas? olmu?tur. Daha önce de belirtildi?i üzere, ?ngiltere Ermenileri t?pk? di?er ülkelerdeki Ermeni diasporalar? gibi, ABD veya ba?ka bir ülkede Türkiye kar??t? bir kampanya ba?lat?ld???nda, kendi ülkelerinden buna aktif ya da pasif verebilecekleri her türlü deste?i vermektedirler. Durum böyle olunca ABD ve Fransa meclislerindeki sözde soyk?r?m? yasal olarak tan?ma çabalar? ?ngiliz Ermenileri’ni de harekete geçirmi?tir. Bu konuda Holokost’u (Naziler’in sistemli bir ?ekilde Yahudileri yok etmesi olay?na verilen ad) Anma Günü (Holocaust Memorial Day) Ermeni lobilerine önemli bir f?rsat sunmu?tur. Fakat bundan önce de ?ngiltere Ermenileri’nin soyk?r?m? ?ngiliz gündemine getirmek için yo?un çabalar? olmu?tur. Bu çabalar komisyonlara dilekçe, faks veya mektup gönderme ?eklinde oldu?u gibi,  etkin isimleri devreye sokarak Meclis’in her iki kanad?nda dostlar edinmek ?eklinde de geli?mi?tir. Örne?in Mart 1999’da Avam Kamaras? D?? Olaylar Komitesi’ne sundu?u memorandumda Christopher J. Walker 1915 olaylar?n?n acilen ‘soyk?r?m’ olarak tan?nmas? gerekti?ini iddia etmi?tir.[62] Bu yöndeki çabalar?n önemlilerinden bir di?eri ise 26 Temmuz 2000 tarihinde Meclis’in her iki kanad?ndan lord ve milletvekillerinin birle?erek Ba?bakan Tony Blair’e 1915 olaylar?n? soyk?r?m olarak tan?mas? için bir ‘dilekçe’ vermeleridir. O ana kadarki tavr? söz konusu olaylar? soyk?r?m olarak tan?mama ?eklinde olan ?ngiliz hükümeti bu iste?i de reddetmi?tir.[63]

Belirtildi?i üzere, ?ngiltere’deki Ermeni lobisi için en büyük f?rsat? Holokostu Anma Günü vermi?tir. ?ngiltere tarihinde ilk kez gerçekle?tirilen ve tam ad? ‘Holokost’u Anma Günü, Soyk?r?mlar? Hat?rlamak, Gelecek ?çin Dersler Ç?karmak’ olan bu projenin haz?rl?klar? aylar öncesinden ba?lam??, BBC taraf?ndan yay?nlanmas? öngörülen törenin idari kontrolü ise ?çi?leri Bakanl???’na verilmi?ti. Anma günü K?z?l Ordu’nun Auschwitz Toplama Kamp?’na vard??? gün olan 27 Ocak olarak tespit edilmi?,[64] zaman dilimi olarak da ?kinci Dünya Sava??’nda Yahudiler’in ya?ad??? olaylar özellikle seçilmi?ti. Di?er bir deyi?le Yahudiler’in çok daha önceleri, örne?in 19. hatta 20. yüzy?l?n ilk çeyre?inde ya?ad??? dramatik olaylar? veya Alman ya da ?ngiliz toplumlar?nda görülen anti-semitik vakalar? gündeme getirmek planlarda yoktu.[65] Çünkü ?ngiliz hükümeti de biliyordu ki kapsam biraz daha geni?lerse kontrolü elde tutmak mümkün olamaz, masum bir anma günü ?ngiliz ulusal ç?karlar?na ve toplumsal bar??a zarar verebilecek bir hale gelebilirdi. Dolay?s?yla anma günü Ermeniler’i kapsamad??? gibi ilk haliyle Türkiye’yi ilgilendirebilecek bir yönü de yoktu. ?kinci Dünya Sava?? boyunca milyonlarca insan? s?rf din ya da ?rklar? nedeniyle öldüren Avrupal?lar’?n ‘vicdan rahatlatma’ kervan?na ?ngiltere de kat?l?yordu. Nitekim ?ngiliz ?çi?leri Bakan? Jack Straw, söz konu anma gününün ‘toplumu e?itmek ve ho?görülü ve ?rkç?l?k kar??t? bir toplum yaratmak’ için ihdas edildi?ini söylüyordu.[66] ?ngiltere’nin böyle bir gün olu?turmas?n?n pratik nedeni ise etnik lobilerin bask?s? ve bu konuyu d?? politikada bir kart olarak kullanmak, en az?ndan bu cepheden ele?tiri almamak olabilir. Çünkü Fransa ve di?er baz? Avrupa ülkeleri soyk?r?m? reddedenlere ceza veren yasalara sahip olmas?na kar??n ?ngiltere’nin buna benzer sert cezalar içeren bir yasas? mevcut de?ildi.[67]

Yukar?da belirtilen amaç ve kapsama kar??n Ermeni örgütleri uluslararas? alanda yürüttükleri kampanyan?n bir parças? olarak ?ngiliz ?çi?leri Bakanl???’na ve program?n uygulay?c?s? ve yay?nc?s? olacak olan BBC’ye ba?vurdular ve Ermeniler’e 1915 y?l?nda uyguland???n? iddia ettikleri soyk?r?m?n da programa al?nmas?n? talep ettiler. Programdan aylar önce ve organize oldu?u çok aç?k olan kampanya sadece bakanl??a ve yay?nc? kurulu?a de?il, bas?n organlar?na da odakland? ve ?ngiliz hükümetini zora sokacak haberler birer iki?er ç?kmaya ba?lad?. Örne?in ?ngiliz ulusal gazetelerinden The Independent’?n tan?nm?? Ortado?u muhabiri Robert Fisk büyük puntolarla adeta kendi hükümetinden sözde Ermeni soyk?r?m?n? tan?mamas? nedeniyle hesap soruyordu:

‘Ocak ay?ndaki ?ngiltere’deki ilk anma günü Türkler’in 1.5 milyon insan? öldürdü?ü 1915 zulmünü kabul etmeyecek. Hükümet, Ocak ay?nda Anma Günü düzenlerken Ermeni Holokostu’nu[68] tan?may? reddedecek.’[69]

Cezayir, Lübnan ve ?srail haberleriyle tan?nan Fisk, zamanla bu gazetedeki yaz?lar?n? bir kampanya havas?na sokmu? ve tamam?yla Türkiye’yi karalay?c?, tek yönlü bir kampanya yürüterek, Ermeni lobisinin en önemli kozlar?ndan biri haline gelmi?tir.

?ngiliz ?çi?leri Bakanl???’n?n, Amerika Ermeni Asamblesi’nden gelen Ermenileri de anma gününe dahil etme yönündeki talebine ve bas?ndan gelen bask?lara kar?? verilen cevapta ise diplomatik bir dil kullan?lm??t?r:

‘Birinci Dünya Sava?? esnas?nda ya?anan Hristiyan az?nl?k katliamlar? (massacres) deh?et verici bir trajedidir ve dönemin ?ngiliz hükümetince k?nanm??t?r. ?ngiliz anma günü ise Naziler’in Yahudiler’e kar?? i?ledi?i soyk?r?ma (holocaust) ve benzeri sorunlara neden olan son dönemde gerçekle?en zulümlere odaklanacakt?r.’[70]

Resmi cevap her ne kadar 1915’de bir çok Ermeni’nin öldürüldü?ünü kabul ediyorsa da, ?ngiltere’nin resmi olarak o dönemde gerçekle?en olaylar? ‘soyk?r?m’ olarak kabul etmedi?inin[71] anla??lmas? üzerine kampanyan?n dozaj? artt?r?lm?? ve BBC ile ?çi?leri Bakanl??? a??r ele?tiriler ile kar?? kar??ya kalm??t?r. BBC, ‘program? ben düzenlemiyorum. Sadece haz?rlanm?? bir program? uyguluyorum’ aç?klamas?na kar??n bir çok gösteri ve protestonun hedefi haline gelmi?tir. Bunun üzerine kendisini bir aç?klama daha yapmak zorunda hisseden BBC ‘Ermeni soyk?r?m? özel olarak d??lanm?? de?ildir. Ancak bizim bu programdaki tarihi at?flar?m?z 1915-1920 dönemini kapsamamaktad?r... ve tüm XX. yüzy?l zulümlerini kapsamak hiçbir zaman bizim plan ve de?erlendirmelerimiz içinde olmam??t?r’ aç?klamas?n? yay?nlam??t?r.[72] Bu aç?klamalar da Ermeniler’i tatmin etmeyince, BBC ve bakanl?k yetkililerince Ermenilerin çekti?i s?k?nt?lar?n programda ‘bir ?ekilde’ zikredilece?i ima edilmi?tir. Bu arada adeta ‘bir mavi boncuk’ da Türk büyükelçili?ine verilmi?, ve ‘merak etmeyin Ermeniler programa dahil edilmediler’ denmi?tir. ??in asl?na bak?l?rsa gerek BBC, gerekse ?çi?leri Bakanl???’n?n açmaz? ortadayd?. ?ngiltere resmi olarak Ermeni soyk?r?m? iddialar?n? kabul etmiyor, fakat ?ngiliz kamuoyu ve baz? etkin isimler bu iddialara inan?yordu. Ayr?ca söz konusu program Yahudi soyk?r?m?n? anmak üzere haz?rlanm?? olmas?na kar??n baz? son dönem olaylara da de?inilece?i belirtiliyordu ve bundan kas?t eski Yugoslavya’da ve Ruanda’da ya?anm?? olaylard?. Bu durumda neden 1940 tarihinin s?n?r olarak kondu?unun mant?ki bir izah? yap?lam?yordu. K?sacas? ?ngiltere ne Ermeniler’i k?rmak istiyordu, ne de Türkiye ile köprüleri yakmak. Durum böyle olunca aç?klanmas? zor bir tablo ortaya ç?k?yordu ve bu da Ermenilerin ?ngiltere’de seslerini daha çok duyurabilmelerine ve aylarca gündemde kalmalar?na, dolay?s?yla Türkiye’yi karalay?c? haberlerin bu süre zarf?nda ?ngiliz kamuoyunda daha etkili bir ?ekilde gündemde kalmas?n? sa?l?yordu.[73] Ermenilerin bu ortamdaki stratejisi, ‘asl?nda ?ngiltere’nin de Ermeniler’e, Türkler taraf?ndan soyk?r?m uyguland???n? bildi?i, ancak siyasi nedenlerden dolay? bunu görmezden geldi?i’ iddias?n? ?ngiliz kamuoyuna kabul ettirebilmekti. Churchill’in ve eski ?ngiliz diplomatlar?n?n sözlerini ön plana ç?karan bu strateji etkisini en çok bas?n ve sivil toplum kurulu?lar? üzerinde göstermi?tir. Sa? ve sol tüm gazeteler ve televizyon kanallar? Türkiye aleyhine cephe al?rken Mülteciler Konseyi gibi toplumda sayg?nl??? yüksek dernek ve kurulu?lar da Türkiye’yi ve ?ngiliz hükümetini suçlay?c? aç?klamalarda bulunmu?lard?r.

Aral?k ay?nda kampanya h?z kazan?rken, Ermeni lobisi Lordlar Kamaras?’nda bulu?arak ABD’deki Gomidas Enstitüsü’nde bas?lan ve Ermeni soyk?r?m? iddialar?na yer veren Mavi Kitap’?n tan?t?m?n? yapm??t?r. Lordlar Kamaras? Ermenilerin en çok kulland?klar? yerlerden biridir ve kamarada Ermeni iddialar?na destek verebilecek Lord Hylton ya da Lord Avebury gibi üyeleri bar?nd?ran, Türkiye kar??t? her türlü iddiaya sonuna kadar destek olacak Rum, PKK ve insan haklar? lobileri mevcuttur. Nitekim ismi geçen toplant? da yine bu isimler taraf?ndan himaye edilmi?tir. Bu çerçevede Lord Hylton konuyu k?sa sürede, 20 Aral?k’ta  Lordlar Kamaras?’n?n gündemine ta??m?? ve hükümete ?u soruyu yöneltmi?tir:

‘Lord Hylton majestelerinin hükümetine sordu: Acaba hükümetiniz 27 Ocak 2001 tarihinde yap?lacak olan Holocost Anma Günü’ne 1915-16 Ermeni katliamlar?n? da dahil etmeyi dü?ünmekte midir?’[74]

Hükümet ad?na cevap veren Brighton Lordu Bassam’?n cevab? daha önceki cevaplara benzemektedir:

‘... Holocost Anma Günü Holokost’tan ve en son mezalimlerden ders almaya odaklanm??t?r. Bizler, Holokosttan önceki olaylar ile ilgili talepleri de?erlendirmekle birlikte,  Holokost ve sonras? olaylara odaklanma konusunda tutarl? bir karar ald?k. Örnekler Haçl? Seferleri’ni, köleli?i, sömürgecili?i, Stalin kurbanlar?n? ve Boer Sava??’n? kapsamaktad?r. Yanl?? yorumlanma ihtimalinin bulundu?u her yerde bir hat çekebilmek her zaman için zor olmu?tur.’[75]

Bu ve benzeri sorular s?k s?k Avam ve Lordlar Kamaras?’n?n gündemine gelirken, Türkiye’nin gündeme geldi?i her oturumda (K?br?s, PKK, Avrupa Birli?i vb. konular) Ermeni soyk?r?m? iddialar?n? sormak bir adet haline getirilmi?tir. Örne?in Avam Kamaras?’n?n 23 Ocak 2001 günkü oturumunda konu Türkiye’nin Avrupa Birli?i’ne uyumu oldu?u halde, Cardiff milletvekili Jon Owen tart??malar?n seyrine bakmaks?z?n Ermeni soyk?r?m iddialar?n? gündeme getirmi?tir:

‘Soyk?r?m?n i?lendi?i günkü ?ngiliz hükümetinin olaylar? soyk?r?m olarak kabul etmesine kar??n, Türkiye’deki Ermenilerin soyk?r?ma u?rad???n? inkar etmek hükümetin ne tür bir etik d?? politikas? oluyor acaba. Geçmi?in günahlar?n? reddetmenin nedeni NATO’daki güçlü bir müttefik olmas?n?’[76]

Soruya sert bir ses tonuyla hükümet ad?na cevap veren Mr. Vaz, ?ngiliz Hükümeti’nin di?er ülkelerin isteklerine göre d?? politika belirlemeyece?ini belirttikten sonra, ‘Biz bu konudaki politikam?z? aç?kça ortaya koyduk. Bu geli?me Ermeni tarihindeki üzücü ve hassas bir olayd?; bu husustaki konumumuzu muhafaza etmekteyiz’. Bu arada soru sahibi olan Owen’?n Galler’den bir milletvekili olmas? da dikkat çekicidir ve takip eden aylarda Ermeni iddialar?na en büyük deste?in Galler Meclisi’nden gelmesi bu konudaki ku?kular? do?rulam??t?r. Denebilir ki Ermeni lobisi bu dönemde en etkili propaganda faaliyetlerini Galler’de gerçekle?tirmi?tir.

Kampanyan?n önemli bir aya??n? da ?ngiliz e?itim ve sanat merkezleri olu?turuyordu. Bu çerçevede sayg?n ?ngiliz kurumlar?nda, mümkün oldu?unca Ermeni yanl?s? ?ngilizler konu?turularak ve ço?u zaman ABD diasporas?n?n da deste?i sa?lanarak konferanslar ve toplant?lar düzenlenmi?tir. Bunlardan 22 Ocak 2001 tarihli LSE’de düzenlenen ‘Soyk?r?m? ?nkar: Ermenistan’dan Bosna’ya’ adl? konferans en dikkat çekicisidir. New York Soyk?r?m Çal??malar? Enstitüsü’nden Prof. Helen Fein’in konu?mas? Ermeni trajedisinden ders al?nmad??? için Bosna’da benzeri olaylar?n ya?and??? ?eklindeydi. E?itim ba?lam?nda dikkat çekici bir di?er isim de Londra Üniversitesi Koleji’nden, Amerikan as?ll? Ermeni antropolojist Dr. Susan Pattie’dir. Kendi ifadelerine göre, Dr. Pattie’nin ailesi 1915 olaylar?nda bugünkü Türkiye – Suriye s?n?rlar?na yak?n bir yere göçe zorlanm??, babas?n?n iki karde?i yolda ölmü?, di?erlerini ise Türkler alm??. Ki?isel çabalar?na ve yapt??? konu?malara ek olarak Pattie, The Guardian’a verdi?i demeçte bu göçler esnas?nda bir çok Ermeni çocu?un köle olarak çal??ma kamplar?nda çal??t?r?ld???n?, bir k?sm?n?n zorla dinleri de?i?tirilerek Müslüman ailelere verildi?ini, di?er bir k?sm?n?n ise kayboldu?unu iddia etmi?tir.[77] ?ddialar yeni olmamakla birlikte Pattie’nin bu iddialar? kendi gözleriyle görmü? gibi anlatmas? ve aktaran muhabirin de bu edayla haberini kaleme almas? ?a??rt?c?d?r, çünkü Dr. Susan Pattie sadece 50 ya??nda. Dr. Pattie’nin iddialar? bildik olmakla birlikte konu?mas?n?n bir yerindeki ifadeler diasporadaki Ermeniler’i anlamak ad?na çok önemlidir. ?öyle diyor bayan Pattie:

‘Babam Amerikal? ?ngiliz olmas?na ve okul arkada?lar?m?n tamam?na yak?n? Yahudi olmas?na kar??n, ananem de bizimle ya?ad???ndan ben kendimi tamam?yla bir Ermeni olarak tan?ml?yordum. Bizler tehcir hakk?nda anlat?lanlarla büyüdük. Bu bizim Ermenili?imizin bir parças?yd?.’[78]

Anma günü yakla?t?kça yo?unla?an kampanyada dikkat çekici bir di?er nokta da kampanyan?n tek bir koldan de?il, bir çok alanda ve çok say?da kurulu?un örgütlü çal??mas? sonucunda gerçekle?tirildi?i, ya da böyle bir izlenimin ba?ar? ile verildi?idir. Bu kampanyada sadece dindar, sanatç?, i?adam? vb. Ermeniler yer almam??, cins, ya?, gelir durumu fark etmeksizin tüm ?ngiltere ve dünya Ermenileri’nin ayn? amaç do?rultusunda birle?ti?i hissi uyand?r?lmaya çal???lm??t?r. Nitekim e?cinsel Ermenilerin Admiral Duncan pub önünde düzenledikleri gösteri bu tespiti teyit etmektedir.[79] E?cinsel haklar?n? derne?i Stonewall taraf?ndan Yahudi soyk?r?m?n? anmak üzere düzenlenen toplant?ya kat?lan Ermeniler buradaki toplant?da soyk?r?m?n s?k rastlanan bir suç oldu?unun alt?n? çizerek kendilerinin de Türkler taraf?ndan soyk?r?ma tabii tutulduklar?n? iddia ettiler. E?cinsel, lezbiyen gibi gruplar?n Bat? toplumlar?nda h?zla güçlendi?i ve siyasette a??rl?klar?n? iyiden iyiye hissettirdikleri dü?ünülecek olursa bu etkinli?in ne anlama geldi?i daha kolay anla??labilir. Londra Belediye Ba?kan? Ken Livingston’un da toplant?ya kat?lmas? tespitimizi do?rulamaktad?r. Belirtilmesi gereken bir di?er nokta da bu faaliyete kat?lan ve organizasyonda önemli bir rol üstlenen Vasken Tavitian’?n Ermeni Soyk?r?m?n? Tan?ma Komitesi ile yak?n bir i?birli?i içinde olmas?d?r.

Anma Günü

Anma gününden bir gün önce 400 kadar Ermeni, ?çi?leri Bakanl???’n?n önüne gelerek, bakanl???n Ermeni soyk?r?m?n? tan?mamas?n? protesto eden pasif bir gösteri düzenlediler. 12 saatlik sessiz gösteri yer yer dini bir ayin ?eklinde geçerken, eylem öncesinde çok s?k? bir medya tan?t?m?n?n da gerçekle?tirildi?i anla??l?yordu. Yakla??k bir hafta boyunca bas?n yay?n kurulu?lar?n? mektup, faks ve e-mail bombard?man?na tutan ?ngiltere Ermenileri çabalar?n?n kar??l???n? al?yorlard?. Eyleme kat?lanlar?n say?s? birkaç yüz ki?i olmas?na kar??n, ?ngiliz medyas?n?n ilgisi büyüktü. Ülkenin iki büyük televizyon istasyonu BBC ve ITN’e ek olarak hemen hemen bütün büyük bas?n kurulu?lar? protestoyu tüm detaylar?yla gazete sayfalar?na ve televizyon ekranlar?na ta??m??lard?r. Bu haberlerde en çok yer verilen sözler Hratche Koundarjian’a aittir:

‘?ngiliz halk? Ermeni soyk?r?m? gerçe?ine uyand?, bu gerçe?i anlamaya ba?lad?. Anma Günü nedeniyle çok k?zg?nlar, çünkü 1915 y?l?nda katledilen 1.5 milyon Ermeni’nin hat?ras?na kar?? ikinci kez politik bir aldatma oynan?yor.’[80]

Eylem sadece bas?ndan de?il, dini bir çok kurulu?tan da sempati gördü. Bu çabalar sonucu baz? kilise ve hay?r kurumlar? Ermenilerin mücadelesini destekler türeden aç?klamalar yapt?lar ve Türkler’in 2 milyona yak?n Ermeni’yi öldürdüklerini üyelerine duyurdular.[81]

Holokostu Anma Günü belirtildi?i üzere 27 Ocak 2001 günü, Londra’da Westminister Central Hall’da, Ba?bakan Tony Blair, tüm siyasi büyük parti temsilcileri ve Galler Prensi Charles’?n da kat?l?m?yla gerçekle?tirildi. Törene Yahudi cemaatinin önemli temsilcileri, Kamboçya ve Ruanda katliamlar?ndan sa? kurtulabilmi?  ki?iler de kat?ld?lar. 2000’den fazla davetli içinde 200 kadar da Alman Nazizm’inden kurtulmay? ba?arm?? Yahudi de bulunuyordu. Dua ve ilahilerin okundu?u törende Ruanda katliam?ndan kurtulan Cecile Kayirebwa da, anne ve babas?n?n öldürülmesinden sonra yazd??? ?ark?y? söyledi. Cecile ?ark?s?nda ‘sava? s?radan, dolay?s?yla ölüm de’ diyordu. K?sacas? büyük bir ilginin oldu?u törene ayn? zamanda son derece duygusal bir hava da hakimdi. Di?er bir deyi?le Türkiye’nin böyle bir toplant? öncesinde ve sonras?nda manevra alan? oldukça daralt?lm??t?. Tören salonunun d???nda 500-1000 Türkiye ve K?br?s Türkü ile baz? Azerbaycanl?lar’?n aleyhte gösterilerine kar??n, yüz binlerce Ermeni’nin katledildi?ine inanan bir topluma, böylesine bir atmosferde hukuksal kavram tart??mas? ile cevap verebilmek olanaks?zd?. Nitekim törene davetli olan 20 kadar Ermeni din adam? ve toplum temsilcileri ellerinde mumlar bir yandan di?er katliama tabii tutulmu? halklar? an?yorlar, di?er taraftan da 1915 y?l?nda, 20. yüzy?l?n ilk katliam?n?n ve soyk?r?m?n?n kendilerine yap?ld???n? anlat?yorlard?.[82] ?ddialara göre bu 20 ki?iden ikisi, Yerevant Shekerdenian ve Anig Bodossian 1915 olaylar?n? ya?am?? ve ‘soyk?r?m’dan kaçmay? ba?arabilmi? iki Ermeni’ydi ve tören boyunca di?er toplum temsilcileri ve bas?n?n sempatisini kazand?lar. Türk yetkililere törenin Ermeni soyk?r?m iddialar?na dönük olmad??? mesaj?n? veren ?ngiliz ?çi?leri Bakanl??? söz konusu ?ah?slar? resmen davet ettiklerini kabul etmi?, buna kar??n davetlilerin ‘Ermeni soyk?r?m? nedeniyle de?il, ?ngiltere’de ya?ayan Ermeni toplumunu temsilen törene davet edildiklerini’ söylemi?lerdir. Bu noktada, öngörülü bir yakla??mla 19. ve 20. yüzy?llarda Balkanlar’da katliama tabii tutulan 2 milyondan fazla Türk ve Müslüman az?nl?k ile Kafkaslar’da Ermeni ve Rus katliam?na u?rayan Osmanl? halklar? belki de bu törene kat?labilirlerdi, böylece Türklerin de ne kadar büyük ac?lar ya?ad??? tüm dünyaya duyurulabilir, sadece ‘öldüren, katleden’ s?fat? lay?k görülen bir toplum bu suçlamalara k?smen de olsa cevap verebilirdi. Fakat böyle bir organizasyon için öngörü ve geni? görü?lülü?ün ötesinde imkanlara ihtiyaç vard?r. Her ?eyden önce Ermeni din adamlar?n?n yan?na Türk devletinin memurlar?n? oturtmak mümkün olamamaktad?r. Böyle bir ortamda Türk tezini anlatacak ki?iler dini liderler ve sivil toplum örgütü üyeleridir, ve ne yaz?k ki ihmaller ve yanl?? politikalar neticesinde 300.000 ki?ilik Londra Türk toplumu paramparça bir görünüm sergilemekte, bir çok grup ve cemaat de küstürüldü?ünden devletten uzak, bireysel çabalara mahkum edilmektedir. Di?er bir deyi?le kendi vatanda?lar?na kendisini anlatamayan bir devletin, kendisini Ermenilere, ?ngiliz toplumuna, ya da dünya kamuoyuna anlatmas? son derece zordur ve bu noktada birkaç diplomat?n, ya da propaganda uzman?n?n alabilece?i önlemler son derece s?n?rl?d?r. Bu k?sa tespitten sonra sözkonusu törene geri dönecek olursak, ?çi?leri Bakanl???’n?n bu daveti Ermeniler’i son derece memnun etmi?tir. ?ngiltere’de kurulu bulunan Ermeni Soyk?r?m?n? Tan?ma Komitesi (The Committee for Recognition of the Armenian Genocide) bu daveti bir ‘ba?lang?ç’ olarak sayd?klar?n? ve devam?n?n gelece?ine emin olduklar?n? aç?klam??t?r.[83] Ermenilerin ümitlenmeleri son derece do?ald?. Çünkü onlara cesaret veren sadece bakanl???n daveti olmam??, bas?n?n Ermeni yanl?s? tutumu gelecekte daha büyük ad?mlar?n at?laca??na i?aret etmi?tir. Bu çerçevede The Guardian’?n ayn? gün verdi?i haberinde ‘?ki Kez Öldürülen Halk’ ba?l???yla verdi?i ve tamam?yla Ermeni verilerine göre haz?rlad??? haberinde ‘Osmanl? Türkleri sava? bahanesiyle Ermeni nüfusunun üçte birini yok etti, Türkiye bunu inkar ediyor, ?ngiltere de soyk?r?m? tan?maktan çekiniyor’ demesi ve onu sa? ve sol hemen hemen tüm gazetelerin izlemesi do?al olarak ?ngiltere Ermenileri’ni cesaretlendirmi?tir.[84] Kamuoyu ve bas?nda devam ilgi etkisini Meclis’te de göstermi? ve adeta ayn? kalemden ç?km?? izlenimini veren sorular k?sa süreli aralar ile Avam ve Lordlar Kamaras?’nda sorulmaya devam edilmi?tir. Bu sorulara hükümetin cevab? hemen hemen ayn? ve çok k?sa olmas?na kar??n milletvekilleri soru sormaktan y?lmam??, ?ngiltere’nin neden Türkler’in yapt??? soyk?r?m? tan?mad??? sorusu parlamentoda yank?lanmaya devam etmi?tir. 27 ?ubat’ta ya?anan ?u örnekte oldu?u gibi:

“Bay Edward Leigh (Gainsborough) sordu: XX. yüzy?l?n ilk soyk?r?m? olan Ermenilerin katledilmesi konusunda hükümet, daha önceki hükümetlerin hiç yapmad??? bir ?eyi yapacak ve üzüntüsünü belirtecek mi? Hiçbir ?ekilde özür dilenmedi, fakat konu Frans?z Hükümeti’nce yerinde bir ?ekilde çözüldü?ü gibi hala önemini, koruyor. Biliyorum ki (Frans?zlar) sonuçlar?na katlanmak zorunda kald?lar, fakat do?ru olan ?eyi yapt?lar. E?er üzüntü ve pi?manl???m?z? belirtmezsek, Hitler’in ?u ?eytani sözleri hakl? ç?km?? olacak: ‘?imdi Ermeniler’i kim hat?rl?yor?’. Acaba hükümet, hiçbir Türk Hükümeti’nin XX. yüzy?l?n bu ilk soyk?r?m? konusunda hiç özür dilememesinden dolay? bir üzüntü duydu?unu belirtir bir aç?klamada bulunacak m??”.

“Bay Vaz (Hükümet ad?na): sayg?de?er bay?m daha önceki d?? politika sorular? esnas?nda burada idiler. Ben politikay? ortaya koydum ve bu politika henüz de?i?memi?tir.”[85]

Nuh’un Gemisi ve Soyk?r?m ?ddialar?

?ngiltere, her ne kadar anma gününe Ermeniler’i dahil etmemi?, soyk?r?m iddialar?n? resmi olarak tan?mama politikas?n? sürdürmü?se de anma gününde boy gösteren Ermeni toplumu temsilcileri ve Ermeniler’e ‘gayri resmi’ de olsa tan?nan ayr?cal?kl? konum Türkiye-?ngiltere ili?kilerine zarar vermi?tir. Bu zarar ne yaz?k ki sadece anma töreni ile sona ermemi?tir. Yakalad?klar? rüzgar? daha iyi kullanma e?iminde olan Ermeni cemaati kampanyas?na takip eden günlerde de h?z kesmeden devam etmi?tir. Bu ba?lamda 1 Mart 2001’de ?ngiliz Milli Kütüphanesi’nde (British Library) aç?lan ‘Nuh’un Hazineleri’ sergisi tamamen bir Ermeni propagandas?na dönmü?, bu propaganda esnas?nda sadece soyk?r?m iddialar? tekrarlanmakla kalmam??, modern Türkiye’nin s?n?rlar? içinde yer alan A?r? Da??’n?n asl?nda Ermenilerin anavatan? oldu?u iddias? ?ngiliz kamuoyunun bilinç alt?na yerle?tirilmeye çal???lm??t?r.[86] Serginin aç?l???n? D??i?leri Bakan? ve ??çi Partisi milletvekili Robin Cook’un Ermeni dini liderleriyle birlikte yapm?? olmas? bu propagandalar?n ne kadar etkili bir yol izledi?inin aç?k bir göstergesidir. Sergi esnas?nda en çok üzerinde vurgu yap?lan konulardan biri de 2001 y?l?n?n Ermenilerin Hristiyanl??? kabul edi?lerinin 1700. y?l? olu?uydu. ?ngiliz kamuoyunun hassas oldu?u din ve Nuh’un gemisi gibi iki ilgi çekici konu önemli kat?l?mc?lar ile birle?ince Ermenilerin bas?nda seslerini duyurmalar? daha kolay olmu?tur.[87] Bas?n ve politikac?lar ile ili?kilere ek olarak bir çok okul ile temasa geçilerek mümkün oldu?unca çok ö?rencinin bu sergiyi gezmesi sa?lan?rken, ö?retmenlerin ileriki günlerde okullar?nda Ermeni kültürünü tan?t?c? dersler yapabilmeleri için e?itim paketleri haz?rlanm?? ve bunlar bazen ücretsiz, bazen de cüzi bir ücret kar??l??? da??t?lm??t?r. ?lk ve orta derecede okullara ek olarak yüksek ö?renim a?amas?nda da Londra Üniversitesi’nin önemli okullar?ndan SOAS ile anla??larak bir günlük ‘çal??ma günü’ne ek olarak Ermenistan ve Do?u Kilisesi üzerine konferanslar da düzenlenmi?tir. Masraflar? Tamar Manoukian (Manukyan) ve Manoukian Hay?r Vakf? taraf?ndan kar??lanan sergi, Ermeni propaganda makinesinin çal??ma ?ekli konusunda mükemmel bir örnek olu?turmu?tur. Manukyan Vakf?’ndan bahsederken, bu vakf?n son olarak, 10 Haziran 2001’de Londra’da yeni bir Ermeni kilisesi olan Surp Ye?i?e Ermeni Kilisesi’nin aç?l???na yüksek miktarlarda maddi yard?mda bulundu?unu ve bizzat Vaçe Manukyan’?n aç?l?? için büyük gayretler sarf etti?ini belirtmek gerekir.[88]

Galler’den Soyk?r?ma Tan?ma

Anma günü bahane edilerek ba?lat?lan, uluslararas? geli?melerden güç alan ve bu çerçevede aylarca sürdürülen Ermeni soyk?r?m? kampanyas? etkisini çok k?sa zamanda göstermeye ba?lad?. Yerel yönetimlerden baz?lar? aç?kça soyk?r?m? tan?d?klar?n? ilan ederken, bu etki yerel yönetimlerle s?n?rl? kalmad? ve Nisan ay?n?n sonunda Galler’e kadar s?çrad?. 24 Nisan sözde Ermeni Soyk?r?m?’n? Anma Günü bahane edilerek bir ay boyunca Galler’de sürdürülen çal??malar?n bir parças? olarak çe?itli kurumlarda konferans ve tan?t?m faaliyetlerinde bulunulurken, Galler Meclisi üyeleri de yo?un bir propaganda kampanyas?na maruz kald?lar. Hemen her hafta masalar?nda Ermeni soyk?r?m? iddialar?n? anlatan bir faks ya da mektup bulan parlamenterlerin bu konudan kaçmalar? çok zordu. Buna kar??n Türk görü?lerini anlatan yeterli materyalin olmamas? da ?üphesiz olumsuz bir etkendi. 19 Mart 2001’de 1915 y?l?nda ya?and??? iddia edilen soyk?r?m?n Armin Wegner taraf?ndan çekildi?i belirtilen foto?raflar? içeren bir ‘soyk?r?m sergisi’ aç?ld?. As?l önemli geli?me ise Nisan ay?n?n sonunda Galler Meclisi Birinci Bakan? Rohdri Morgan’?n aç?kça Ermeni soyk?r?m?n? tan?d?klar?n? ilan etmesi oldu.[89] Bar?? Tap?na?? ile Ermeni Soyk?r?m?’n? Tan?ma Komitesi taraf?ndan düzenlenen ‘Ermeni soyk?r?m?n?n 86. y?ldönümünü anma törenleri’ne  kat?lan Galler Kültür Bakan? Jenny Randerson ise tören öncesinde Türk yetkililerden baz? uyar?lar geldi?ini söyleyerek, Ermeni görü?lerine aç?kça destek verip, Türkiye’yi ele?tirdi:

‘Türkiye ?u anki inkar? nedeniyle kesinlikle k?nanabilir, suçlanabilir. Ve ben bu konuda konu?aca??m için benim üzerimde bask? kuran modern Türkiye Hükümeti’nin temsilcilerine diyorum ki, geçmi? ya?am?nda bir tarihçi olarak, ben delilleri nas?l de?erlendirece?imi, kar??t ve yanda? görü?leri nas?l ele al?p do?rular?n nerede oldu?u konusunda nas?l karar verece?imi çok iyi biliyorum... Ermeni soyk?r?m? XX. yüzy?l?n ilk utanç verici olay?yd?.Türk inkar? kadar endi?e verici olan? ise bizim kendi hükümetimizin, bizim kendi Birle?ik Krall?k hükümetimizin inkar?d?r... Bu sabah, burada Meclis ad?na konu?maktan onur duyuyorum. Ve sizlerin dikkatini ?u gerçe?e çekmek istiyorum ki, dört partinin temsilcileri de bugün burada birle?tiler... Bizler Meclis’te ve toplumda, ?ngiliz hükümetinin bu katliam? soyk?r?m olarak tan?mas? için hep birlikte çal??mal?y?z, çünkü hat?rlama ve tan?ma böyle bir olay?n tekrar ya?anmamas? için hayati say?labilecek ilk ad?md?r’.[90]

Randerson’un aç?klamalar? resmi makamlardan gelen uyar?lar?n zaman zaman ters tepebilece?ini, bu konuda en iyi bilgilendirme araçlar?n?n sivil dernek ve kurulu?lar olabilece?ini aç?kça ortaya koymaktad?r.

Galler’deki sunu?larda dikkat çekici bir di?er husus da öldürülen Ermeni say?s?n?n 2.140.000’e ç?kar?lmas?d?r.

Galler’deki bu çal??malar 2002 y?l?nda da artarak devam etmi?tir. Örne?in sözde Ermeni soyk?r?m?n? anma gününün ikincisi 25 Nisan 2002 tarihinde Galler Ulusal Meclisi’nde gerçekle?tirilmi?tir. Galler – Ermenistan Dayan??mas? adl? dernekçe sponsorlu?u gerçekle?tirilen anma gününde Plaid Cymru partisinden Cynog Dafis ve ??çi Partisi’nden Richard Edwards da aktif rol alm??t?r. T?pk? di?er Ermeni anma günü etkinlikleri gibi burada da foto?raf sergileri aç?lm??, konferanslar verilmi? ve ev sahibi ülkeden çok say?da konu?mac? bu etkinliklere dahil edilmi?tir. Dikkat çeken bir di?er nokta da Galler’deki dini kurumlar?n etkinliklerde aktif bir ?ekilde yer almas? ve din karde?li?i ba?lam?nda Türkiye’ye kar?? i?birli?i ça?r?s?nda bulunmalar?d?r.[91]

11 Eylül ve Ermeni ?ddialar?

Daha önce de de?inildi?i üzere 2000-2001 y?llar? Ermeni lobilerince bir anlamda ‘at?l?m y?llar?’ olarak görülmü?tür. Buna göre Ermenilerce Hristiyanl???n kabulünün 1700. y?l? olan 2001 y?l? dönüm noktas? te?kil edecektir. Papa’n?n Erivan ziyareti ile birle?ecek olan lobi faaliyetlerinin Türkiye’yi siyasi anlamda kç?eye s?k??t?raca??, belki de Ermeni iddialar?n? kabul etmeye zorlayaca?? dahi baz? ki?ilerce hesaplanm??t?r. Fransa’n?n resmi tan?mas?, bir çok ABD eyaletinin Ermeni görü?ünü resmen tan?mas?, tan?yan ülkelere Kanada’n?n da eklenmesi umutlar? artt?rm??t?r. Bu tablo içinde hesaplar? alt üst eden ise 11 Eylül sald?r?lar? olmu?tur. Bu sald?r?lar sonucunda Ermeni lobicilik faaliyetleri sekteye u?ram??, buna kar??n sözü geçen ülkeler nezdinde Türkiye ve Azerbaycan’?n önemi artm??t?r. Türkiye’nin Orta Do?u ve Orta Asya’daki a??rl??? ABD’de Türkiye kar??t? lobileri adeta çaresiz bir durumda b?rakm??t?r. ABD ile birlikte hareket eden ?ngiltere için de benzeri tespitlerde bulunmak mümkündür. Geçmi? tecrübeler incelendi?inde özellikle ABD Kongresi’nde Türkiye’nin artan ‘önemiyle’ birlikte Türkiye kar??t? yasa tasar?lar?n?n da rafa kald?r?ld??? rahatça görülecektir. 11 Eylül’den sonra da böyle olmu?tur. Buna kar??n Ermeni faaliyetleri sivil toplum ve baz? dar kapsaml? lobicilik hareketleri çerçevesinde devam etmi?tir. Özellikle ?ngiltere’de Ermeni iddialar?n?n önemli bir parças? olan ‘Ermeni soyk?r?m? kelimesini ‘Ermeni holokostu’ ile de?i?tirme çabalar? devam etmi?tir. Ermeni gruplar Yahudi anma günleri dolay?s?yla 2002 y?l?nda da benzer çabalar?n? sürdürmü?ler, Londra’da ve Manchester’da çok say?da toplant?ya kat?lm??lar ya da kendileri buna benzer faaliyetlerde bulunmu?lard?r. Buna kar??n bir önceki y?l çok sert tepkiler gösteren Türkiye adeta bu toplant?lardan haberdar de?ilmi? gibi yapm??t?r. Bu da Türkiye’nin tepkisel yakla??m?na iyi bir örenktir. Türkiye olaylar belli bir noktay? a?t?ktan sonra tepki vermekte, ancak o ana kadar düzenli bir bilgilendirme faaliyetinde bulunmad??? için tepkisi hedef  kitle taraf?ndan adeta alg?lanamamaktad?r. 2002 y?l?nda Ermeni lobisinin ?ngiltere’de Türkiye kar??t? faaliyetleri dikkate al?nd???nda Türkiye’nin bu geli?melerden haberdar olup olmad??? dahi ?üphelidir. Sonuç olarak kararl?l?k ve süreklilik arzetmeye politikalar?n etkili olmas? da beklenmemelidir.

Tablo 3.

?ngiltere’de Türk ve Ermeni Az?nl?k Kar??la?t?rmas?[92]

K?br?sl? Türkler             100-150.000

Türkiyeli Türk              60-100.000

Türkiyeli Kürt               25 - 50.000

Toplam Türk                  200-300.000

Toplam Ermeni             15 - 20.000

SONUÇ

Yukar?daki bilgilerin ?????nda ?ngiltere Ermenilerinin say?lar?n?n ötesinde bir güce ula?t?klar?, di?er faktörlerle birlikte bunun da bir sonucu olarak ?ngiliz kamuoyunun ve bas?n?n Ermeni sorununda Türkleri suçlu buldu?u söylenebilir. Ula??lan bir di?er sonuç ise bu ba?ar?ya kar??n ?ngiltere’nin Ermeni politikas? görece dengeli kalm??, bu ba?lamda Ermeni lobisini tatmin edecek sonuçlar al?namam??t?r.

Çal??man?n bu a?amas?nda bu iki durumun nedenleri k?saca ?u ?ekilde s?n?fland?r?labilir:

Gücün S?rr? – Ba?ar? Nedenleri

Ermeni gruplar?n etkinli?inin ilk nedeni davalar?na radikal düzeyde ba?l? olmalar?d?r (motivasyon). Çocuk denebilecek ya?lardan itibaren bu konuda nefretle kar???k bir ‘bilgilendirme’ye maruz kalan Ermeniler soyk?r?m iddialar?nda gerçek ve sars?lmaz bir inanca sahiptirler ve bu inançlar?n?n sorgulanmas?na bile tahammülleri yoktur. Hal böyle olunca soyk?r?m lobisinin enerji ve insan gücü probleminin olmad??? söylenebilir. Ayr?ca Ermeni lobisinin devaml?l?k problemi de yoktur. Çünkü diasporada Ermeni kimlili?inin varl??? Türk dü?manl???na ve soyk?r?m iddias?n?n ispat?na ba?l?d?r.

Söz konusu ba?ar?n?n ikinci nedeni ise uluslararas? ba?lant?lard?r (geni? bir a?). ?ngiltere Ermenilerine atfedilebilecek ba?ar?lar?n büyük bir k?sm? asl?nda ABD ya da Fransa kaynakl? bir hareketin uzant?s? durumundad?r ve ?ngiltere Ermenileri tüm dünyaya yay?lm?? bulunan Ermeni diasporalar?yla birlikte hareket ederler.

Üçüncü neden iyi bir organizasyona sahip olunmas?d?r (etkin bir örgütlenme). Ortak dü?mana kar?? hareket edildi?i dü?üncesi ve iddialar?n basitli?i bölünmeleri önler. Bu örgütlenmede kilise, okul gibi üzerinde uzla?ma sa?lanm?? kurumlar da yer al?nca bütünlük ve etkinlik artar. Bat? toplumunun sundu?u araçlar da ileti?im ve örgütlenmenin avantajlar?n? artt?r?r, ba?ka bir co?rafyada zay?f etkide bulunabilecek iddialar önemli araçlar haline gelir.

Dördüncü faktör ?ngiltere’de ve uluslararas? alanda Türkiye kar??t? bir blo?un bulunmas? ve bu blo?u olu?turan unsurlar ile Ermeni iddialar? aras?nda bir çeki?menin bulunmamas?d?r (güçlü müttefikler). Bu blokta Yunanl?lar, K?br?s Rumlar?, Kürtçüler, a??r? sol gruplar, insan haklar? dernekleri ve baz? dini gruplar yer al?r.

Be?inci faktör içinde bulunulan toplum ile birle?mede gösterilen ba?ar?d?r (uyum). ?lk ??klarda yer alan ba?ar?lar Ermenilerin kendilerini içinde bulunduklar? toplumdan ay?rmada gösterdikleri ba?ar?ya ba?l? iken, bu faktör toplumla birlikte hareket etme ve kendisini toplumun bir parças? gibi gösterme yetene?ine dayan?r. Kendi içinde ayr? bir söylem ve yöntem geli?tiren Ermeniler toplumun ortak kullan?m alanlar?nda (bas?n, okul vb.) tipik bir ?ngiliz vatanda?? gibi davran?r ve ?ngiltere’nin ç?karlar?n? savunan Ermeni kökenli bir ?ngiliz vatanda?? oluverir. Türk kökenli ?ngiliz vatanda?lar?n?n en büyük handikap? da bu noktada ortaya ç?kar.[93]

Türkiye’nin Tepkisi – Ba?ar?s?zl???n Nedenleri

?ngiltere’de siyasi Ermeni faaliyetleri incelendi?inde Türkiye’nin ne kadar büyük bir kar?? kampanya ile kar?? kar??ya oldu?u rahatl?kla anla??labilir. Ermeni faaliyetleri diaspora Ermenilerine bir ideal ve bütünle?me f?rsat? sa?larken Türk ç?karlar?na da ayn? ölçüde büyük bir zarar vermektedir. Burada ilk kurban ?üphe yok ki bar?? ve diyalog giri?imleridir. Londra’da beslenen nefret tohumlar? Kafkasya’da ve Türkler ile Ermenilerin kar?? kar??ya geldi?i her yerde önyarg? ve nefret duvarlar? örmektedir. Türkiye’yi hiç görmemi?, belki de hiç bir Türkle kar??la?mam?? genç Ermeniler Türklerden ve Türkiye’den nefret edebilmektedirler. Burada sadece Ermeni gençlerini suçlamak da mümkün de?ildir. Onlar do?ru bildiklerine inanmakta ve bu hedef do?rultusunda çal??maktad?rlar. Bu konuda baz? Ermeni radikal gruplar?n ve kurulu?lar?n?n hatas? tar???lamaz. Ancak sorumlulu?un ciddi bir k?sm?n?n da Türkiye’de oldu?u a?ikard?r. Türkiye’nin diaspora Ermenileriyle de ileti?im kanallar? bulmas?n?n zaman? gelmi?tir. Ancak ?ngiltere’de bulunan kendi vatanda?lar? ile ileti?im kurmakta zorlanan bir ülkenin Ermeniler ile nas?l ileti?im kuraca?? hala merak konusudur. Buna ra?men denebilir ki ‘b?çak kemi?e dayanm??t?r’. Türkler ve Ermeniler aras?ndaki anla?mazl???n ve önyarg?lar?n merkezinde yer alan diaspora Ermenileri konusundaki sorunlar giderilmedikçe Türkiye bu konuda ciddi bedeller ödemeye devam edecektir.

Belirtilmesi gereken son bir nokta ise ?ngiltere’nin tüm dünya Ermenilerince bir tür ‘siyasi vitrin’ olarak kullan?l?yor olmas?d?r. Özellikle ABD Ermenileri Avrupa ve hatta dünyan?n geri kalan?na görü?lerini Londra üzerinden yayamaya çal??maktad?rlar. Bu da ?ngiltere Ermenilerinin önemini artt?rmaktad?r ve onlara say?lar?n?n üzerinde bir etkileme gücü vermektedir.

Ekler

I.?ngiliz-Ermeni Tüm Parti Parlamenter Grubu Üyeleri
(British-Armenian All-Party Parliamentary Group)

Ba?kan                        Lord Walpole

Ba?kan Yard?mc?s?       Barones Cox ve Lord Biffen

Sekreterya                   Jane Griffiths (MP)      

II.?ngiltere Merkezli Ermeni Gruplar?, Dernekleri, Vak?flar? ve Kurulu?lar?

Aid Armenia, Land and Culture Organisation (Ermenistan’a Yard?m Edin)

Anahit Association, Londra.
454 North Circular Road, Naesden, London, NW10

ACPG, Armenian Community Pre-School Group (Ermeni Toplumu Okul Öncesi Grubu)AGBU

Armenian Church Youth Organisation (Ermeni Kilisesi Gençlik Te?kilat?).
Armenian Vicarage, Iverna Gardens, Kensington, London, W8.

The Armenian National Committee (Ermeni Ulusal Komitesi), Ermeni lobi kurulu?u.

Armenian Rainbow Coalition, Londra.

The Armenian Relief Society of Great Britain

Armenian Revolutionary Federation UK (Devrimci Ermeni Federasyonu, militan  siyasi parti ve terör grubu).

Armenian Rights Group (Ermeni Haklar? Grubu)

Armenian Senior Citizens Club (Ya?? ?leri Ermeniler Klubü)

Barbara Melinski Fund

The British Armenian Community

CAIA (Centre for Armenian Information and Advice in London) (Londra Ermeni Bilgilendirme ve Tavsiye Merkezi).
105A Mill Hill Road, Acton, London, W3 8JF.

Church Council

CRAG (The Committee for the Recognition of the Armenian Genocide – Ermeni Soyk?r?m?n?n Tan?nmas? ?çin Komite).

Hamazkayin

Hayashen Armenian Youth Club.

Hayastan All-Armenian Fund (Londra).                                                                                                                               Armenian Vicarage, Iverna Gardena, Kensington, London W8 6TP.

HayastanAll-ArmenianFund (Manchester).                                                                                                                                8 Holly Road North, Wimslow, Cheshire, SK9 1LY.

Homenetmen (Spor, Ermeni Genel Atletik Birli?i ?ngiltere bölümü)

K Tahta Armenian Community Sunday School (Pazar Okulu)
Acton High School, Gunnersbury Lane, London, W3.

Manoukian Charitable Foundation (Manukyan Hay?r Vakf?)

Navasartian Centre.
223 Nothfields Avenue, Ealing, London, W13.

Organisation for the Preservation of Armenian Schools and Churches in India (Hindistan’daki Ermeni Okullar? ve Kilislerini Koruma Örgütü), Londra.

RBO ve HOKIS (Ermeni Gençlik grupla?mas?. Müzik ve sosyal faaliyetlere öncelik veriyor)

Social Democratic Hunchag Party (H?nçak Partisi)

Tekeyan Cultural Association, London

Tekeyan Trust
 

Ermeniler bulunduklar? ülke de?erlerine özel bir önem verdiklerini göstermeye çal??maktad?rlar: Londra Ermenileri CAIA’da ?ngiliz Kraliçesi’nin jübile gününü kutluyorlar.

Venedik Üniversitesi’nden Prof. Dr. Levon Zekiyan Ermeni Kimli?i Üzerine Londra’da Konferans Veriyor. Benzeri Toplant?lar S?kça Tekrarlan?yor.

Londra Ermenilerinin En Büyük Cemaat Kurumunun Giri?inde Bir Pazar Sosyal Faaliyeti