le="text-align: juü“p24 N?SAN 1915 TAR?H?NDE NELER OLDU?** ERMEN? TAR?H?YLE ?LG?L? "ERMEN? N?NELER?N" ANLATAMADIKLARI GERÇEKLER[1]¶•€

1) Kurgulad?klar? “soyk?r?m” iddialar?n? zamansal bir zemine oturtmak amac?yla 24 Nisan 1915 tarihini seçenler, bu tercihleriyle Osmanl? ?mparatorlu?u Devleti taraf?ndan yay?mlanan 24 Nisan 1915 tarihli genelgeye gönderme yap?yorlar. Gelinen noktada ise, konuya Ermeni tasar?lar?n? kurgulayanlar?n bak?? aç?s?yla yakla?anlar bu genelgenin içeri?i, yay?nlanmas?na neden olan etkenler, söz konusu Genelge çerçevesinde yap?lan tutuklamalar?n kimleri kapsad??? gibi bilgilerle hiç ilgilenmeksizin 24 Nisan 1915 tarihinin Ermeniler için “soyk?r?m” günü oldu?u sabit fikriyle tart??malara kat?l?yor ve yarg?larda bulunuyorlar.

2) Yukar?da an?lan karakterdeki sabit fikrin olu?mas?nda, dünyan?n çe?itli bölgelerine dikilen “soyk?r?m” an?tlar?n?n ve Ermeni ninelerin kaynak olarak gösterildi?i an?lar?n oynad??? i?levsel rol tart??mas?zd?r. Bu çerçeve içerisinde Türkiye’ye kar?? yürütülen “soyk?r?m” iddialar?n?n ve söz konusu sabit fikrin geçerlilik süresi e?zamanl? olacakt?r.

3) Soyk?r?m iddialar? çerçevesinde Ermeni nineler ad?na üretilen an?lar?n ve verilen bilgilerin en belirgin özelli?i, anlat?lanlara kaynak olarak gösterilen olaylar?n merkezinde 24 Nisan 1915 tarihinde gerçekle?en tutuklamalar s?ras?ndaki de?il, Tehcir Kanunu çerçevesinde uygulanan göç güzergah?nda ya?and??? iddia edilen olaylar?n olmas?d?r. Dolay?s?yla, Ermeni tasar?lar?n? onaylayan parlamentolar ve parlamenterler ayn? zamanda tarihi olaylarla ilgili çok önemli bir maddi tahrifat?n alt?na imza at?yorlar. Çünkü yapm?? olduklar? ?ey, bilerek ve kas?tl? olarak 24 Nisan Genelgesini 27 May?s 1915 tarihli geçici yasa,[2] yani Tehcir Kanunuymu? gibi kabul etmektir. Bu uygulaman?n da tart???lmas? gereken iki boyutu var: Birincisi, söz konusu uygulama tarihi tahrif etmenin suç olup olmad??? tart??mas?n? gündeme getirebilecek güçte bir veridir. ?kincisi, Tehcir Kanunu ve bu kanun çerçevesinde yap?lan uygulamalar? soyk?r?m platformuna oturtma yakla??m?nda olanlar?n sundu?u verilerdir. Bu verilerin gerçekli?i ve anlatt??? gerçekler tart??maya aç?kt?r.

Ermeni kaynaklar? yap?lan söz konusu tahrifat?n aç?klamas?n? kendi bak?? aç?lar?na uygun olarak farkl? yorumlarla yap?yorlar. Bunlardan birisi de Sovyetler Birli?i döneminde yay?nlanm?? olan Ermenice Voskeporik adl? ansiklopedi. Bu kaynakta soyk?r?m günü olarak niçin 24 Nisan 1915 tarihinin seçildi?i Ermeni ö?rencilere ?u sat?rlarla anlat?l?yor:

“24 Nisan 1915 tarihinde aralar?nda yazarlar?n, bilim adamlar?n?n, gazetecilerin, parlamento üyelerinin, sanat adamlar?n?n bulundu?u Ermeni ayd?nlar?n?n büyük bir bölümü ba?kent ?stanbul’da tutukland?, sonra da Anadolu’nun derinliklerine sürüldü (bunun için de 24 Nisan Büyük Soyk?r?m kurbanlar?n? anma günü olarak kabul edilmektedir).” [3]

Sözde soyk?r?m için dünya kamuoyunun belle?ine kaydedilmek üzere belirlenen bu tarihte, yani takvimlerin 24 Nisan 1915’i gösterdi?i gün Osmanl? ?mparatorlu?u Dahiliye Nezareti, bugünkü ad?yla ?çi?leri Bakanl??? taraf?ndan 14 vilayet ile 10 mutasarr?fl??a[4] gönderilen bir telgrafla “Ermeni Komite Merkezlerinin kapat?lmas?, evrak?na el konulmas? ve komite eleba?lar?n?n tutuklanmas? tamim”[5] edilmi?tir.

Bu telgraf?n içeri?i harfi harfine ?öyledir:

“Ermeni komitelerinin Osmanl? ülkesinde ihtilâl ve siyasî örgütleriyle öteden beri kendilerine özerk bir yönetim sa?lamaya yönelik giri?imleri ve sava? ilân? sonras?nda Ta?nak Komitesinin Rusya’da bulunan Ermenilerin derhal aleyhimize hareketini ve Osmanl? ülkesindeki Ermenilerin de ordunun zay?f dü?mesini bekleyerek bütün kuvvetleriyle ayaklanmalar?n? kararla?t?rd???, her f?rsattan yararlanmak suretiyle ülkenin hayat ve gelece?ine tesir edecek ihanet hareketlerine cesaret ettikleri, özellikle devletin sava? halinde bulundu?u ?u s?rada Zeytun ve Bitlis, Sivas ve Van’da meydana gelen son isyan olaylar? ile bir kez daha ortaya ç?km??t?r.

Esasen merkezleri yabanc? ülkelerde bulunan ve adlar?nda bile ihtilâlcilik s?fat?n? muhafaza eden bu komitelerin faaliyetlerinin, Hükûmet aleyhine her türlü sebep ve yola ba?vurmak suretiyle, hedefleri olan özerkli?i sa?lamak amac? çevresinde topland???, Kayseri ve Sivas ile di?er yerlerde meydana ç?kart?lan bombalar, Rus ordusunda gönüllü alaylar? olu?turarak Ruslarla birlikte ülkeye sald?ran ve aslen Osmanl? halk?ndan olan Ermeni komite liderlerinin hareketleri ve Osmanl? ordusunu arkadan tehdit etmek suretiyle pek büyük ölçüde al?nan tertipler ve yay?nlar? ile tespit edilmi?tir.

Osmanl? Hükümeti, tabiat?yla, kendisi için hayatî bir sorun olu?turan bu gibi tertipler ve giri?imlerin devam?na hiç bir zaman göz yummayaca??, bunlar? ho? görmeyece?i ve fesat kaynaklar? olan bu komitelerin varl???n? me?ru kabul etmeyece?i için bütün siyasî örgütlerin kapat?lmas?na ivedilikle gerek duymu?tur.

Bu nedenle, H?nçak, Ta?nak ve benzeri komitelerin il içindeki ?ubelerinin derhal kapat?lmas?; ?ube merkezlerinde bulunacak evrak ve belgelere, kaybolmas? ve imhas?na imkân b?rak?lmayarak el konulmas?; komitelerin liderleri ve önde gelenleriyle Hükümetçe tan?nan zararl? Ermenilerin hemen tutuklanmas?, bulunduklar? yerlerde kalmalar?nda sak?nca görülenlerin Vilâyet/Sancak içinde uygun yerlerde toplatt?r?larak kötülüklerde bulunmalar?na imkân verilmemesi; gerekli yerlerde silâh aranmas?na ba?lanarak her türlü olas?l??a kar?? komutanlarla haberle?mek suretiyle kuvvetli bulunulmas?; yürütmenin uygun ?ekilde yerine getirilmesiyle ortaya ç?kacak evrak ve belgelerin incelenmesi sonucunda tutuklanan ?ah?slar?n Askeri Mahkemelere verilmesi Ordu Ba?komutanl?k Vekâleti ile görü?ülerek kararla?t?r?ld???ndan derhal uygulanmas? ve tutuklanan ?ah?slar?n say?s? ile uygulama hakk?nda peyderpey bilgi verilmesi önemle tavsiye olunur.

Bitlis, Erzurum, Sivas, Adana, Mara? ve Halep için: Bu icraat, s?rf komitelerin giri?imine kar?? bir hareket niteli?i ta??d???ndan, buna Müslüman halk ile Ermeni unsur aras?nda kar??l?kl? öldürmelere yol açacak bir ?ekil verilmemesi önemle tavsiye olunur.”[6]

Her sat?r?n? okudu?umuz bu belgede verilen emrin tehcirle de?il, tutuklama karar?yla ilgili oldu?u aç?kt?r. Ayr?ca, Sad?k Usta’n?n ara?t?rmalar?na göre, söz konusu tutuklamalar s?ras?nda bu tarihe ait belgelerde kay?tl? hiçbir ölüm olay?na rastlanmam??t?r.[7]

Tehcir bu tarihten daha sonra, al?nan önlemlerin yetersiz oldu?unun görülmesi üzerine 27 May?s 1915 (14 May?s 1331) tarihinde “Sava? halinde hükümet icraat?na kar?? gelenler için askeri makamlarca al?nacak önlemler hakk?nda geçici yasa”[8] ad?yla ç?kart?lan yasa çerçevesinde gerçekle?tirilmi?tir.

Söz konusu yasan?n maddeleri de ?öyledir:

“Madde 1- Seferde ordu, kolordu ve f?rka kumandanlar?, bunlar?n vekilleri ve ba??ms?z bölge kumandanlar? halk taraf?ndan herhangi bir suretle hükümetin emirlerine ve memleketin savunmas?n?, güvenli?ini korumaya ili?kin uygulamalar?na kar?? koyma, silahl? sald?r? ve mukavemet görürlerse hemen askeri kuvvet ile ?iddetli surette cezaland?rmaya ve sald?r?y? tamamen yok etmeye yetkili ve mecburdurlar.

Madde 2- Ordu ve ba??ms?z kolordu ve f?rka kumandanlar? askeri kurallara ayk?r? olan veya casusluk ve ihanetlerini hissettikleri köy ve kasabalar halk?n? ayr? ayr? veya topluca di?er yerlere sevk ve yerle?tirebilirler.

Madde 3- Bu kanun yay?n tarihinden itibaren geçerlidir.

Madde 4- Bu kanunun hükümlerinin uygulanmas?nda Ba?kumandanl?k Vekili ve Harbiye Naz?r? yetkilidir.

?MZA

Mehmet Re?at

TAR?H

13 Receb 1333–14 May?s 1331 (27 May?s 1915)”[9]

Bunu takiben 31 May?s 1915 tarihinde bakanlar kurulu bu yasayla belirlenen uygulaman?n içeri?ine ili?kin bir karar alm??t?r. Bu karar?n bizim için gerekli olan bölümü ?öyledir:

“Harp bölgelerine yak?n yerlerde oturan Ermenilerden bir k?sm?n?n Osmanl? hududunu dü?man devletlere kar?? korumaya gayret eden ordumuzun harekât?n? zorla?t?rd?klar?, erzak ve askeri malzeme nakliyat?n? güçle?tirdikleri, dü?manla i?birli?i yapmak ve birlikte hareket etmek emelinde olduklar?, ayr?ca dü?man saflar?na kat?ld?klar?, yurt içindeki askeri kuvvetlere ve masum halka silahl? sald?r?lar düzenledikleri, dü?man?n deniz kuvvetlerine malzeme sa?lad?klar?, müstahkem mevkileri dü?mana göstermeye cesaret ettikleri tespit edilmi?tir. Bunun için isyanc? unsurlar?n harekat sahas?ndan uzakla?t?r?lmas? gerekmektedir. Bu i?lem için faaliyete ba?lanacakt?r. Van, Bitlis, Erzurum vilayetleriyle, Adana, Sis ve Mersin’in merkezleri hariç, Adana, Mersin, Cebeli Bereket, Kozan livalar?; Mara?’?n merkezi hariç Mara? sanca??; Halep vilayetinin merkez ilçeleri hariç ?skenderun, Beylan, Cisrisungur, Antakya ilçelerinin köy ve kasabalar?nda oturan Ermeniler, güney vilayetlere acil olarak sevk edilecektir. Sevk edilecek Ermeniler, Van vilayeti ile s?n?r olan kuzey k?sm? hariç olmak üzere Musul vilayetine ve Zor sanca??na, Urfa’n?n merkezi hariç olmak üzere Urfa sanca??n?n güney k?sm?na; Halep vilayetinin do?u ve güneydo?u k?sm?na ve Suriye vilayetinin do?u k?sm?nda belirlenen ve tahsis edilen yerlere nakledilerek yerle?tirileceklerdir. Devletin temel ç?karlar? için uygun görülen bu i?lemin bir yöntem ve kurala ba?lanmas?n? isteyen 26 May?s 1915 gün ve 270 say?l? tezkere, Bakanlar Kurulu’nda görü?ülmü?tür. Görü?melerde devletin varl???n? ve güvenli?ini muhafaza için devam eden uygulamalar ve fedakârca düzenlemeleri bozmaya yönelik zararl? hareketlerin etkili bir ?ekilde bertaraf edilmesi mutlak surette gerekli olup, Bakanl???n?z?n bu konu ile ilgili olarak uygulamaya koydu?u kararlar isabetli ve aç?k oldu?undan, Bakanl???n?zca bu emirde belirtilen uygulamaya ba?lanmas? uygun bulunmu?tur.”[10]

As?l ilginç olan, Ermenice ve Rusça metinler arac?l???yla Türkiye’ye kar?? yap?lan suçlamalar?n içeri?inde yukar?da sunulan belgelerde Ermeni ahalinin Osmanl? makamlar?nca haks?z yere suçland?klar?, zan alt?nda b?rak?ld?klar? yönünde bir söylem veya sitem yok. Aksine, bu belgelerin içeri?inde yer alan suçlamalar do?rulan?yor. Örnekleyelim. 9 ve 10.s?n?fta okuyan Ermeni ö?renciler için Rusça haz?rlanm?? bir tarih kitab?nda Osmanl? vatanda?? Ermenilerin I.Dünya Sava?? s?ras?nda Rus Ordusuna nas?l destek verdi?i ?öyle anlat?l?yor: “100 bin ki?ilik Türk ordusu Rus ordusunun sald?r?s?na dayanamad?, 3 ?ubat 1916 y?l?nda Ruslar Erzurumu ele geçirdi. Ermeni halk? her yerde Rus askerlerini bayram sevinciyle kar??l?yorlar ve Ruslar?n zaferi için her türlü deste?i veriyorlard?.”[11]

Ermeni tarihçi Ts.P.A?ayan taraf?ndan verilen bu bilgi, 1) Osmanl? Devletinin alm?? oldu?u tutuklama ve Tehcir karar? için gösterdi?i gerekçelerin ne kadar isabetli oldu?unu belgeliyor. 2) Bu bilgi Ermeni soyk?r?m iddialar?n? çürütüyor. Çünkü, bu bilgi 24 Nisan 1915 tarihli genelge ve 27 May?s 1915 tarihli Tehcir Kanunu çerçevesinde Ermenilere yönelik bir soyk?r?m yap?ld??? iddias?yla hiç ba?da?m?yor: Her ?eyden önce 1915 y?l?nda topluca yok edildi?i iddia edilen bir halk?n 1916 y?l?nda Rus Ordusunu bayram co?kusuyla kar??lamas? olanaks?zd?r. Dolay?s?yla, soruna Ermeni iddialar?n?n dayanaklar?ndan yola ç?k?larak bak?ld??? zaman da Osmanl? Devletinin kendisiyle sava? halinde bulunan devletlere destek verdi?ini tespit etti?i ve kendi tebaas?nda bulunan Ermenileri bunu yapmaktan al?koymaya çal??t??? için suçland??? net olarak görülmektedir.

Bu noktada ?öyle bir soru akla geliyor: Bugün Ermeni tasar?lar?na onay veren parlamentolar, acaba o gün Osmanl? Devletine yap?lan hareketlerin ayn?s? kendi devletlerine kar?? yap?lm?? olsayd? nas?l tepki verirlerdi? Bunu ö?renmek için Fransa’n?n 27 Ekim 2005 tarihinde ba?layan olaylarda s?n?rlar? içerisinde ya?ayan göçmenlere nas?l tepki verdi?ini ara?t?rmak yeterli olacakt?r.

Bu nedenledir ki, soruna Ermenilerin bak?? aç?s?yla yakla?anlar Türkiye’nin sundu?u belgelerde aç??a ç?kan gerçekleri “Ermeni ninelere” ait bireysel an?larla ortadan kald?r?lmaya çal???yorlar.

“Ermeni nineler”in an?lar?na dikkatinizi çekmemin temel nedeni budur. Bu noktada önce sorunun an?larla ilgili bölümünde ortaya ç?kan tablonun genel hatlar?n? belirlemek için baz? sorular?m?z olacak: Hiç dü?ündünüz mü, söz konusu an?larda Tehcire tabi olanlar?n ma?duriyetleri anlat?l?r da, Osmanl? Devletinin bu ki?ileri hangi suçlar?ndan dolay? tehcir etmek durumunda kald??? neden an?la?t?r?lmaz? Bu an?lar anlat?labilmi? olsayd?, içeri?i nas?l olurdu ve al?c? adreste bulunanlar, yani dinleyicisi kimler olurdu? Bir ba?ka soru: Türkiye’deki ya?ant?s?ndan memnun olan nineler Türkiye’yi hedef alan “soyk?r?m” iddialar?na kar?? tepkilerini neden yüksek sesle dile getirmezler? Bu sorulardan hareketle, 24 Nisan 1915 tarihindeki ya?anm??l?klarla ilgili an?lar?n nas?l bir süzgeçten geçirildi?i konusunda bugüne kadar hiçbir uzman?n ara?t?rma yapmad???na ve sorunun önemine i?aret etmek gerekiyor.

Bireysel ve toplumsal ya?anm??l?klar bir tepki biçimi olarak an?ya dönü?türülmeden önce bir alg?lanma sürecinden geçer. Bu süreçte geçmi?e ait deneyimler ve bilgiler devreye girer. E?itimbilim alan?nda çal??an uzmanlar?n genel görü?ü belleklerde korunan an?lar?n geçmi?te edinilmi? bilgi ve deneyimlerden kopuk olamayaca?? ?eklindedir. Paul Connerton bunu “günümüzün dünyas?n?, geçmi?in olaylar?yla ve nesneleriyle nedensellik ba?lant?lar? içindeki bir ba?lamda <...> ya?ar?z,”[12] diye formüle ediyor. Bu cümlenin aç?l?m?nda, an?lar?n belle?e kaydedilmesi a?amas?nda çevreyle olan ili?kilerin, e?itim düzeyinin, ya? faktörünün, arzular?n, beklentilerin ve daha pek çok etmenin rol oynad??? bir ileti?im ve etkile?im zincirinin kuruldu?u bilgisi vard?r. Toplumdan alaca??m?z tepkiler an?lar?m?z?n olu?umu a?amas?nda içerik ve kurguya, aktar?m? a?amas?nda ise anlat?m tutumuna, üslubuna ?ekil verir. Bunun için spesifik önekler verelim: Karnesi zay?fla dolu bir çocu?un sekerek eve gelmesi ve sevinç ç??l?klar?yla ba?ar?s?zl???n?n öyküsünü ailesine aktarmas? beklenilen bir davran?? biçimi de?ildir. Çok daha genele uygulayabilece?imiz bir örnek de bireysel s?rlar?m?zd?r. S?r olarak nitelendirdi?imiz ?ey asl?nda ikinci ve üçüncü ?ah?slarla payla?mak istemedi?imiz bilgi ve deneyimlerimizdir. Bilgi ve deneyimlerimizi s?r olarak de?erlendirdi?imiz sürece ba?kalar?na aktarmak üzere an?la?t?rmam?z da söz konusu de?ildir. Buradan yola ç?karak ?u sonuca var?yoruz, ya?anm??l?klar?m?z? sahip oldu?umuz bilgi ve deneyimlerin süzgecinden geçirerek an?la?t?r?r?z. Bu noktada konuyu “Ermeni ninelerin” an?lar?na getirece?im. Zira, bu an?lar?n olu?um sürecinde Türk-Ermeni ili?kilerindeki dostlu?u reddeden garip örnekler var. 5 Eylül 2005 tarihli “Ortado?u” gazetesinde ?u bilgiler yer al?yordu:

1)“Lübnan’da, balay?n? Türkiye’de geçirmek için ba?vuruda bulunan genç Ermeni çiftler, kilise taraf?ndan aforoz edilme tehlikesiyle kar?? kar??ya b?rak?ld?.”

2) “Hep birlikte gelece?e bak?lmas? gerekti?ini vurgulayan Ermenistan Kültür Bakan? Karen Aristakesyan, Avrupa Ermeni Komitesinden Talin Ta?ç?yan gibi ?ahsiyetler taraf?ndan bar?? mesajlar? içeren aç?klamalardan dolay? vatan haini olarak tan?mland?.”

3) “Türk–Ermeni Uzla?ma Komisyonunda (TARC) yer alan Van Kirkorian, komisyonda yer ald??? için a??r?l?kç? Ermeniler ba?ta olmak üzere Ta?nak yönetiminin ba?naz uzant?lar? taraf?ndan ölümle tehdit edildi. Kirkorian, çocuklar?n? ve e?ini beraberine alarak ABD’nin ba?ka bir eyaletine ta??nmak zorunda kald?.”[13]

Bunlar, Ermenilere ait an?lar?n olu?mas?nda etkin olan süzgecin niteli?ini gösteren net verilerden kamuoyuna s?zan küçük bir bölümü. Bu nedenledir ki, “Ermeni nineler”in an?lar?n? dinlerken veya aktar?rken bu an?lar?n nas?l bir süzgeçten geçirildi?i gerçe?ini hiç unutmamak gerekiyor.

--------------------------------------------------------------------------------

* Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Co?rafya Fakültesi Ö?retim Üyesi.

** 15.02.2008 tarihinde Nev?ehir Kardelen Koleji taraf?ndan düzenlenen konferans metnidir.

[1] Soyk?r?m iddialar? çerçevesinde üretilen an?lar?n kamuoyuna Ermeni ninelerin ad?yla sunulmas?na kar??n, anlat?lanlar?n kayna??n?n her zaman onlar olmad??? gerçe?ini vurgulamak amac?yla bu çal??mada “Ermeni nineler” ifadesi t?rnak içerisinde kullan?lacakt?r.

Bu tespiti belgelemek için çok say?da kan?t aras?ndan dünya kamuoyunun tan?d??? ki?ilere ait olan kurmacalardan birisini seçelim. Bir soyk?r?m belgeseli oldu?u iddias?yla seyirciye sunulan Atom Egoyan’?n “A?r? Da??” adl? filminde film yap?mc?s? Edward (Charles Aznavour) Türkiye’ye kar?? soyk?r?m konulu bir film yapacakt?r. Amac?, annesinin Tehcir s?ras?nda ya?ad?klar?n? dünyaya duyurmakt?r. Teknik aç?dan Edward’?n (Charles Aznavour) bu anonsunun anlam? ?udur: “A?r? Da??” adl? filmin materyali söz konusu annenin anlatt?klar? olacakt?r. Oysa film süresince (yani 115 dakika boyunca) o anneye ait yaln?zca nar meyvesini efsanele?tiren tek bir an? vard?r, anlat?lanlar?n geri kalan k?sm? ba?ka beyinlerin ürünüdür. Filmde de bu gerçek Edward (Charles Aznavour) taraf?ndan aç?kça dile getiriliyor:

“Annem o yürüyü? s?ras?nda olanlar? bana hiç anlatmad?. Yaln?zca bir hikaye. Bahçelerinde bir nar a?ac? vard?. Annemi götürmeye geldiklerinde a?açtan bir nar kopard?. Yolculu?un uzun olaca??n? biliyordu. Her gün bir tane yedi. Tane tane. Her bir tanenin bir ö?ün oldu?unu dü?ünerek. ?imdi bu bana iki ?ey veriyor: ?ans ve hayal etme gücü.”(Birsen Karaca, Sözde Ermeni Soyk?r?m? Projesi/Toplumsal Bellek ve Sinema, Say, ?stanbul, 2006, s.91)

[2] 27 May?s 1915 tarihli bu yasa ?öyle an?lmaktad?r “Sava? halinde hükümet icraat?na kar?? gelenler için askeri makamlarca al?nacak önlemler hakk?nda geçici yasa”. Bu yasan?n içeri?i ?öyledir:

Madde 1- Seferde ordu, kolordu ve f?rka kumandanlar?, bunlar?n vekilleri ve ba??ms?z bölge kumandanlar? halk taraf?ndan herhangi bir suretle hükümetin emirlerine ve memleketin savunmas?n?, güvenli?ini korumaya ili?kin uygulamalar?na kar?? koyma, silahl? sald?r? ve mukavemet görürlerse hemen askeri kuvvet ile ?iddetli surette cezaland?rmaya ve sald?r?y? tamamen yok etmeye yetkili ve mecburdurlar.
Madde 2- Ordu ve ba??ms?z kolordu ve f?rka kumandanlar? askeri kurallara ayk?r? olan veya casusluk ve ihanetlerini hissettikleri köy ve kasabalar halk?n? ayr? ayr? veya topluca di?er yerlere sevk ve yerle?tirebilirler.
Madde 3- Bu kanun yay?n tarihinden itibaren geçerlidir.
Madde 4- Bu kanunun hükümlerinin uygulanmas?nda Ba?kumandanl?k Vekili ve Harbiye Naz?r? yetkilidir.
Mehmet Re?at 13 Receb 1333–14 May?s 1331 (27 May?s 1915) Bkz.
http://www.soykirimgercegi.com/archivedetail.asp?katid=24

[3] Mets ye?ern, Voskeporik, hator 2, Erivan, Ec.313.

[4] Yusuf Sar?nay, “24 Nisan 1915 Ermeni Tutuklamalar?”, Hacettepe Üniversitesi Atatürk ?lkeleri ve ?nk?lâp Tarihi Enstitüsü Cumhuriyet Tarihi Ara?t?rmalar? Dergisi CTAD, Say? 4 (Güz) 2006, s.23-38.

?ifreli telgraf?n gönderilindi?i merkezler ?unlard?r:

Valilikler: Edirne, Erzurum, Adana, Ankara, Ayd?n (?zmir), Bitlis, Haleb, Hudavendigar (Bursa), Diyarbekir, Sivas, Trabzon, Konya, Mamuretilaziz (Elaz??), Van.

Mutasarr?fl?klar: Urfa, ?zmit, Bolu, Canik (Samsun), Karesi (Bal?kesir), Kayseri, Ni?de, Eski?ehir, Karahisâr?sahip (Afyon), Mara?.

[5] Kâmuran Gürün, Ermeni Dosyas?, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1983, s.213.

[6] ?inasi Orel, Süreyya Yuca, Ermenilerce Talât Pa?a’ya Atfedilen Telgraflar?n Gerçek Yüzü, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1983, s.233–234. Ayr?ca, bu metnin Osmanl?ca orijinali için bkz. A.g.e., s.101–102 .

Kullan?lan kaynakta belgenin Ba?bakanl?k Ar?ivi, ?çi?leri Ba?bakanl???, ?ifre Dosya No: 52’de korundu?u söylenmektedir.

[7] Sad?k Usta, Emperyalist Yalan Ermeni Soyk?r?m?, VCD, Dijital Kültür, ?stanbul, 2005, süre. 34:24.

[8] Söz konusu yasan?n özgün ba?l??? ?öyledir: “Vakt-Seferde ?craat-? Hükümete Kar?? Gelenler ?çin Cihet-i Askeriyece ?ttihaz Olunacak Tedabir Hakk?nda Kanun-? Muvakkat”

[9] Bu yasa çerçevesinde Tehcirin uygulan?? biçimi ile ilgili geni? bilgi için bkz. http://www.soykirimgercegi.com/archivedetail.asp?katid=24

[10] http://www.soykirimgercegi.com/archivedetail.asp?katid=24

[11] V kn.: G.A.Avetisyan, ?storiya armyanskogo naroda (1900-1983), Luys, Erivan, 1985, s.32.

[12] Paul Connerton, Toplumlar Nas?l An?msar?, çev. Alâeddin ?enel, Ayr?nt?, ?stanbul, 1999, s.9.

[13] Ortado?u, Türk Haber Ortado?u’nun ilavesidir, 5 eylül 2005.