.A° *="justify">
Gezi notlar?: KARS 1. Bölüm
Ticaret yollar? de?i?ince, o yol üzerindeki kentler önemini kaybeder, zamanla terk edilir, ölür. Kars’?n 40 kilometre do?usunda, Arpaçay Irma?? k?y?s?ndaki Ani, bu ölü kentlerden biridir.
Ani, Anadolu ile Asya aras?ndaki geçi? olan bu yaylada, bir Ermeni krall???n?n ba?kenti olarak kuruldu, 600 y?l ?pek Yolu üzerindeki önemli ticaret merkezlerinden biri oldu. ?stilalar, depremler atlatt? ama 16. yüzy?lda aç?lan yeni deniz yollar? ticareti ba?ka yerlere kayd?r?nca varl?k nedenini yitirdi, terk edildi.
Geçmi?te çar??ya ç?kan bu yolda, bugün inekler otluyor. (Resim1). ?ehri çevreleyen surlar?n büyük bir bölümü y?k?k. Dükkânlar ve evler ortadan kaybolmu?. Kilise ve manast?rlar harabe halinde.
Ne var ki Ani, bugün hâlâ Türkiye’nin en güzel ve görülmeye de?er ören yerlerinden biri. Çiçeklerle bezenmi?, uçsuz bucaks?z ye?il ovalar, ku? c?v?lt?lar? ve hangisinin Türkiye’ye, hangisinin Ermenistan’a ait oldu?unu ç?karamad???n?z da?lar, bu ölü ba?kente nadir bulunabilecek dramatik bir güzellik veriyor.
Ani öldü ama rüya görmeye devam ediyor.
?ehir bir zamanlar Kafkasya ile Anadolu’nun birle?ti?i yerde, bölgenin merkezi idi. ?imdi ise merkezden en uzak olan yerde. Ç?kmaz sokaklar?n en ç?kmaz? olan hudutta. O kadar hudutta ki yak?n zamana kadar harabeleri ziyaret etmek için askerden izin almak gerekiyordu.
Ani’nin hastal??? bula?m?? gibi...
Bu ölü kentin do?u s?n?r?nda, derin bir vadi içinde, üzerinde kartallar ve leyleklerin av kollad???, Arpaçay ak?yor. Çay?n di?er yakas?nda Ermenistan var. Anadolu’da Türkler taraf?ndan yap?lan ilk cami olan Manuçehr Camii’nin pencerelerinden hem akan suyun hem de kar?? yakada çal??an buldozerin sesini duyabiliyorsunuz.
Çay?n iki yakas?n? birle?tiren köprünün sadece ayaklar? duruyor. (Resim 2) Kim bilir en son ne zaman üzerinden bir kervan geçti?
Ani’nin hastal??? Kars’a da bula?m??a benziyor. Anadolu ile Asya aras?nda geçi? yolu olan Kars Yaylas?, Persler ve Yunanl?lar’dan ba?layarak birçok ordunun geçi?ini görmü?, birçok uygarl??a ticaret merkezli?i yapm??.
Fakat Kars, art?k terk edilen bir kent. Türkiye ?statistik Kurumu’nun verilerine göre Kars, ayn? hat üzerinde bulunan Erzincan ve Erzurum gibi göç veriyor.
“Koskoca ilde toplam 72 anonim ?irket var” diyor, Kars Ticaret ve Sanayi Odas? Ba?kan? Ali Güvensoy. Güvensoy, zahire tüccar? ama art?k pek ticaret yapm?yor. Türkiye’de ticaret yapmayan ikinci bir ticaret odas? ba?kan? var m?, bilmiyorum.
“Ticaret olmayan yerde hiç bir ?eyden bahsedemezsiniz” diyor, Belediye Ba?kan? Naif Alibeyo?lu, (Resim 3)
“Kars’ta i?sizlik oran? yüzde 40-45. Kars’?n ki?i ba?? milli geliri Afrika’n?n gerisinde, 838 dolar.(Bu rakam ulusal ortalaman?n yüzde 10’ civar?ndad?r.) ‘Elli milyara sat?l?k ?ehir’ diye, haberler ç?k?yor hakk?m?zda.”
S?n?r kenti ama s?n?r ticareti yok
So?uk Sava? döneminde Kars, Sovyetler Birli?i ile s?n?r? olan birkaç ?anss?z kentten biriydi. Topun ucunda say?ld??? için çok az yat?r?m çekti. Sovyetler Birli?i 1991’de da??ld? ama talih Kars’?n yüzüne yine gülmedi, her ?ey daha da bozuldu.
Ba??ms?zl???n? kazanan Ermenistan, Azerbaycan’?n Da?l?k-Karaba? bölgesini i?gal edince, dönemin hükümeti, 1993’te 268 kilometre uzunlu?undaki Türk-Ermeni s?n?r?n? kapatt?. Ermenistan’a ekonomik abluka uygulamaya ba?lad?. Türkiye iki ülke aras?nda diplomatik ili?ki kurulmas?na yönelik görü?melerden de çekildi.
Bu, bir anlamda Kars’a da uygulanan bir abluka idi. Çünkü kentin, Ermenistan’la ticaretini durdurmu?tu.
“S?n?r kenti olup da s?n?r ticaretinden yararlanmayan tek kent Kars’t?r” diyor Belediye Ba?kan? Alibeyo?lu. “S?n?r kapal?ysa do?al olarak göç olacakt?r.”
‘Abluka büyük bir ikiyüzlülük’
?ehirdeki bütün i?adamlar? gibi Ticaret ve Sanayi Odas? Ba?kan? Güvensoy da ?ehrin 70 kilometre do?usundaki Do?u Kap?s?’n?n aç?lmas?n?, ticaretin yeniden ba?lamas?n? istiyor. “Kap?lar?n kapal? olmas? ne bize ne de onlara fayda getirir,” dedi Güvensoy, “Küs olman?n da bir faydas? yok. Ermenistan’?n da yanl?? tutumu var. Bar???k ad?mlar at?lmas? laz?m. Geçmi? geçmi?te kalmal?.”
Kars Kalk?nma Vakf? Ba?kan?, CHP eski milletvekili Zeki Naci Tarhan kap?lar?n aç?lmas?n?n etkisinin büyük olaca??na inanm?yor. “Sadece kap?n?n aç?lmas? Kars’?n problemlerini çözmez” diyor. “Ermenistan’?n nufusu belli (3 milyonun alt?nda). Alaca?? belli. Kap? aç?kken de büyük bir ticaret olmad?.”
Asl?nda Ermenistan’a abluka falan uyguland??? yok. Kap? kapal? ama Ermenistan istedi?i mallar? Gürcistan üzerinden serbestçe ithal ediyor. Hopa’dan Batum’a giden birçok TIR’daki mallar?n al?c?s? Ermeni ?irketleri.
“Elli tane i?kenceyle mallar Gürcistan üzerinden yollan?yor,” dedi ad?n? vermek istemeyen bir i? adam?. “Bizim cebimize girmesi gereken para Gürcistan’a gidiyor. Asker sivil herkes ne olup bitti?ini biliyor. Abluka büyük bir ikiyüzlülükten ba?ka bir ?ey de?il.”
As?l darbe kap?dan de?il, Demirel’den geldi
Kars, Ankara’dan esas darbeyi Ermenistan kap?s?n?n kapanmas?ndan bir y?l önce yedi. Süleyman Demirel, 1992’de, o zamanlar CHP’yi sa? partilerden daha fazla destekleyen Kars’? cezaland?rmak için ili parçalad?. Kars’?n ilçesi olan I?d?r ile Ardahan’? il yapt?.
Ve Kars, 18 bin kilometre karelik yüz ölçümü ile, 600 küsur binlik nüfusunun yar?s?n? kaybetti. Milletvekili say?s? 3’e dü?tü. Bütçeden ald??? pay azald?. Ankara’da, pastan?n bö-lü?türülmesindeki siyasi a??rl???n? kaybetti. Kars’?n 2 AKP’li 1 MHP’li milletvekilinin bugün ba?kentte pek esamesi okunmuyor.
Al??veri?lerini Kars’tan yapan I?d?r ile Ardahanl?lar, kendileri birer ticaret merkezi haline geldi. Azerbaycan’a ba?l? Nahç?van Özerk Cumhuriyet’i ile ticarete I?d?r el koydu.
“Ardahan ile I?d?r’?n ayr?lmas? büyük darbe oldu” diyor Alibeyo?lu, “Ta Gürcistan s?n?r?ndaki Posof’tan gelip Kars’ta al??veri? yap?yorlard?. Bitti... Kars, pazar?n?n büyük bir bölümünü kaybetmi? oldu.”
Fabrika arsalar?na villa yapt?lar
Ankara’n?n yapt??? bir ba?ka hata, özelle?tirme rüzgâr?n? Kars’ta özensiz bir biçimde estirmesi. Yerel, sosyal ve ekonomik gerçekleri dikkate almadan uygulanan özelle?tirme, Kars’? en büyük i?vereninden mahrum b?rakt?: Devlet’ten.
Devlete ait 6 tesisten 5’i özelle?tirildi, özelle?en tesislerin 4’ü kapand?. Bunlar aras?nda en önemlileri, Et Kombinas? ile Süt ve Yem fabrikalar?. Forslu i?adamlar?na pazarlanan bu ?irketler k?sa süre içinde i?çilerini soka?a att?, tesislerin kap?s?na kilit vurdu. Süt ve yem fabrikalar?n?n arsas?na villalar yap?ld?. Ana geçim kayna?? hayvanc?l?k olan Kars, et ve sütünü kullanacak tesislerden mahrum b?rak?ld?.
MHP Kars Milletvekili Gürcan Da?da?, (Resim 4) “Bu özelle?tirmelerle Kars’?n üretim damarlar? kesilmi?tir” diyor, “Bu sürecin önümüze getirdi?i sonuç, tam bir felakettir.”
Bugün, bir tek ?eker fabrikas? çal??maya devam ediyor. Ama onun özelle?tirilmesi için de çal??malar var.
Da?da?, Meclis’te yapt??? konu?mada, “Bu gidi?le ?eker Fabrikas?’n?n ak?beti de di?erleri gibi olacakt?r” diyor, “Önce özelle?ecek, sonra kapanacakt?r. 440 çal??an?, aileleri, 1.100’e ula?an ?eker pancar üreticisi ve ailesi ekme?e muhtaç duruma dü?ecektir.”
?eker fabrikas?n?n onu çal??t?rmay? garanti eden birine sat?lmamas? halinde, hayvan üreticilerinin ba??na gelen felaket bu defa pancar üreticilerinin kaderi olacak.
Kars’?n arkas?ndan a?lanmayan tek ölüsü
Kars’?n ana al??veri? merkezlerinden Halil Pa?a Caddesi’ndeki dükkân?nda Bülent Y?ld?z bana bir ölüm haberi veriyor.
Ünlü Kars hal?s? ölmü?. Duymam??t?m. “Karsta hiç tezgâh kalmad?. En son benim 3-4 tezgâh?m kalm??t?. Ben de yapt?rmaktan vazgeçtim” diyor, Y?ld?z. Neden, diye soruyorum.
“Yapan için çok ucuz, alan için çok pahal?” diyor.
Anlat?yor: Eskiden, yaz ba??nda, köylerde koyunlar otlamaya sal?nmadan önce yünleri al?n?r, derede y?kan?rd?. Kökboyas? da bu dönemde yaylalarda aç?lan çiçeklerden veya üzerinden kar örtüsü kalkm?? bitkilerin köklerinden elde edilirdi. Evlerde televizyon yoktu.
Sekiz dokuz ay süren k?? aylar?nda kad?nlar ve k?zlar evlerde hal? dokurdu. Kars hal?s? Azeri, Ermeni, Türkmen ve Kafkas motifleri içerdi?i için di?er Türk hal?lar?ndan farkl?yd?. Avrupa’da ra?bet görüyordu. Kafkas hal?s? diye bilinen hal? Kars hal?s?d?r. “Zor bir zenaat hal? yapmak” diyor Y?ld?z. “?imdi televizyon evde 24 saat çal???yor. Devlet köylüye para veriyor. Yeni nesil istemiyor. Tamamen öldü hal?c?l?k.”
?thal hal? sat?yor
Bülent Y?ld?z 34 ya??nda. “Do?du?umdan beri bu i?in içindeyim” diyor. “Toz yuta yuta bu hale geldik.”
O tozdan ben de yutuyorum. Hal?c? dükkânlar?na has bir tozdur bu. Hal? mü?terilere gösterilmek üzere aç?l?nca biriktirdi?i tozlar ç?kar ve dükkân?n kokusunu verir.
Y?ld?z’?n dükkan?ndaki hal?lar?n yar?dan ço?u ?ran ve Afganistan’dan ithal. “??çilik ucuz olunca hal? da ucuz oluyor” diyor. “Bizde i?çilik pahal?land?.” Kars hal?s? da sat?yor biraz. “Eskiden kalan hal?lar? ihtiyaçtan sat?yorlar,” diyor. “Art?k yenisi yok.”
Ama eski, de?erli hal? hiç yok. Elindeki 4-5 eski parçay? dükkâna getirmiyor. Aras?ra dükkana hal?dan fazla anlamayan karde?i bak?yor. Yanl??l?kla satar diye evde tutuyor. “O hal?lar? satarsam bir daha yerine koyamam” diyor Y?ld?z. Do?rudur. Bizimkiler de?erini bilmedi?i için eski hal?lar?m?z?n nerdereyse tamam?n? zengin Amerikal?lar, Avrupal?lar ve Japonlar için ihraç ettik. Anadolu’da antika hal?lar camilerden bir bir çal?n?p d??ar?ya gönderildi. Antika Türk hal?s? istiyorsan?z art?k Londra, Kars’tan veya Kapal?çar??’dan daha iyi bir adres.
Hal?c?l?k sadece Kars’ta ölmedi. Bütün Türkiye’de öldü.
Öldü demek yanl??, asl?nda. Öldürüldü demek daha do?ru olur. Bu kültür katliam?n? kimlerin nas?l yapt???n? ileride bir gün anlatmaya çal??aca??m.
KA?AR REHBER?
En iyi Kars ka?ar? hangisidir, ka?ar ne zaman ‘eski’dir?
En iyi ka?ar yaz ka?ar?d?r. Yaz ka?ar? may?s, temmuz dönemi do?adan beslenen ineklerin sütünden yap?l?r. A?ustostan itibaren otlar kurur, havalar so?ur. Hayvanlar dam alt?nda, ?ekerpancar? sap?, küspe, saman vesaire ile beslenmeye ba?lar, sütün kalitesi dü?er.
Yaz ka?ar?n?n rengi sar? olur. Gözenekleri vard?r. Parma??n?zla peynire dokunursan?z tereya??na de?mi? gibi olursunuz. Dana kursa??ndan yap?lan do?al maya kullan?l?r. “Ka?ara rayihas?n? veren bu maya ve otun kokusudur” diyor bana bu bilgileri veren peynirci R?fat Özbek. “?yi ka?ar ceviz gibi kokar.”
So?uk hava depolar?nda +2-4 derece en az 45 gün bekletilen yaz ka?ar? ‘eski ka?ar’ olur. Özbek, ka?ar?n bir y?l ‘dayanma gücü’ oldu?unu söylüyor. Tuz oran?n?n yükseltilirse 2 y?la kadar bekleyebilir. Ancak bu ?ekilde bekletilen ka?ar ender bulunur çünkü üretici mal? bu kadar uzun zaman elinde tutmak istemez. Ayr?ca, a??r? tuz ka?ar?n lezzetini bozar.
Rengi beyaz olan ka?ar yaz ka?ar? de?ildir. Beyaz renk yaz dönemi d???nda yap?lan ‘k??’ ka?ar?n?n en belirgin özelli?idir. Bu ka?ar?n tad? o kadar güzel de?ildir. Kayma?? al?nan sütten yap?lan ka?ar da hangi mevsimde yap?l?rsa yap?ls?n beyazd?r. Yaz ka?ar?n? iyi bakkal veya ?arküterilerden y?l boyu bulabilirsiniz çünkü yaz?n bol bol yap?l?r ve depolarda bekletilir.
35 y?ld?r “ayn? yerde ayn? i?i” yapan Özbek’e göre, “Ka?ara Kars’ta patates kar??t?r?ld??? do?ru de?ildir.”
Bu efsane ?uradan geliyor: Hayvanc?lar yaz aylar?nda kendileri için yapt?klar? bir tür peynir için kayma??n? ald?ktan sonra sütü ka?arc?lara satarlar. Ya?l? süt ile ya?s?z sütün kar??t?l?r?lmas?yla yap?lan ka?ar?n rengi beyaz, kalitesi dü?ük olur. Kesilince de ‘patates gibi dökülür.
Peyniriyle ünlü olan Kars’?n en kaliteli peyniri ka?ar de?il gravyerdir. 1 kilo ka?ar 10, 1 kilo gravyer 18 kilo sütten yap?l?r. Ka?ar tuz, s?cak ve so?uk olmak üzere üç banyodan geçer ve 45 günden önce sat?lmaz.
Özbek’in dükkân?nda yaz ka?ar? kilosu 10 liraya sat?l?r. Gravyerin kilosu ise 25 lirad?r.
R?fat Özbek’in dükkân? Kars’?n ana caddelerinden biri olan Halit Pa?a Caddesi 83 numaradad?r.