!áºÀ ="justify">Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birli?i’nin (SSCB) 1991 y?l?nda da??lmas?ndan sonra ba??ms?zl???n? kazanan Ermenistan Cumhuriyeti’nin Temmuz 2005 verilerine göre nüfusu 2,982,904’tür. Ermenistan idari yap? olaral 11 bölgeye ayr?lm??t?r. Bu bölgeler; Syunik Marz, Vayots Dzor Marz, Ararat Marz, Ba?kent Erivan, Armavir Marz, Kotayk Marz, Aragatsotn Marz, ?irak Marz, Lori Marz, Gekharkunik Marz ve Tavush Marz’d?r. Bölgeler merkeze ba?l? valiler taraf?ndan yönetilmektedir. Bugün Ermenistan’?n etnik yap?s?, yüzde 93,3 Ermeni, yüzde 2,6 Azeri, yüzde 2,3 Rus ve yüzde1,7 Yezidilerden (Kürtler) olu?maktad?r.

7ihinde Ermenistan’daki sivil toplum örgütlerinden biri olan Caucasian Center for Proposing Non-Traditional Conflict Resolution Methods’un (CCFPNTCRM) (Kafkasya Anla?mazl?klara Geleneksel Olmayan Çözüm Yöntemleri Önerme Merkezi) ikincisini gerçekle?tirdi?i Forum at Up?itsikhe adl? projeye davetli olarak kat?lmak üzere Armavia Havayollar? ile ?stanbul’dan Ermenistan’a hareket ettilk. ?stanbul-Erivan aras?nda haftada 5 uçu? gerçekle?tirilmekte oldu?unu ö?rendik. 80 yolcu kapasiteli uçakta yolcular?n neredeyse tamam?n? Ermeniler olu?turmaktayd?. ?stanbul’daki kontrollerde yolcular?n büyük valizleri ve kutular dolusu e?yalar? tart?l?rken akl?m?zdan geçen ilk ?ey, bavul ticareti kavram? oldu. Ku?kusuz, Ermenistan’daki yokluktan ve k?s?tl? imkanlardan haberdard?k ve Türkiye’den erzak, giysi gibi malzemelerin ?ahsi kullan?m için oraya götürülüyor olmas? ihtimali de yüksekti.

Erivan’a sabah?n ilk ???klar?yla ula?t???m?zda, saatlerimizi, Türkiye’ye bu kadar yak?n ve bir o kadar da uzak ülkenin saatine göre ayarlad?k. Havaalan?n?n köhneli?i kar??s?nda bizi bekleyenin, duyduklar?m?zdan ya da okuduklar?m?zdan çok farkl? olmayaca??n? anlam??t?k. Ermenistan’la diplomatik ili?kimiz olmad???ndan, Türkiye’de halledemedi?imiz vize i?lemlerini, uçaktan indi?imizde doldurdu?umuz vize formunu havaalan?ndaki yetkililere teslim etmek suretiyle gerçekle?tirdik. Henüz havaalan?ndan ç?kmam??ken, Türk oldu?umuzu konu?malar?m?zdan fark eden baz? yolcular?n seyahatimiz s?ras?nda bir aksilik olmas? durumunda aramam?z için telefonlar?n? b?rakmalar? ve uçakta tan??t???m?z bir ailenin de bizi Erivan’daki evlerinde misafir etmek istemesi iki ülke halk? aras?nda mevcut olabilecek olumlu potansiyeli göstermesi bak?m?ndan sevindiriciydi.

Bizi almaya gelen araçla ba?kent Erivan’dan Gümrü’ye hareket ettik. Gümrü, Erivan’a iki saat uzakl?kta ve Türkiye s?n?r?na çok yak?n. Nüfus bak?m?ndan Ermenistan’?n ikinci büyük kenti olan Gümrü, 1988 depreminde ald??? yaralar?n izlerini hala ta??maktayd?. Bu büyük depremde ölen binlerce ki?inin ard?ndan, kenti terk edenler nedeniyle de Gümrü’nün önemli bir nüfus azalmas? ya?ad??? görülüyordu.

Gümrü’de davetli oldu?umuz ara?t?rma merkezindeki kar??laman?n ard?ndan, kalaca??m?z pansiyona b?rak?ld?k. Pansiyonu i?leten Ermeni kad?nla Ermenice ve az da olsa Türkçe konu?arak anla?maya ba?lam??t?k. Daha sonra, merkezdeki ara?t?rmac?lardan biriyle ?ehri gezmek ve ö?le yeme?ini yemek üzere, tozlu, dar bir sokakta bulunan pansiyonumuzdan ayr?ld?k. Gezerken, yollar?, insanlar?, çocuklar? merakla incelemeye ba?lad?k. ?ehrin her kö?esinde yaln?zl?k hissediliyordu. Bak?ms?z caddeler, harap evler ve apartmanlar, küçük dükkanlar ve eski otomobiller ilk göze çarpanlard?. Yan?m?zda rehberimiz, ?ehir merkezindeki meydandan geçerek Kirov caddesine do?ru, Ermenistan’?n bu ?ehrinin her ayr?nt?s?na dikkat etmeye çal??arak yürüdük. Cadde trafi?e kapal?, daha ziyade bir çar?? havas?ndayd?. Özellikle seyyar tezgahlarda sat?? yapan eski kitapç?lar bizi çok heyecanland?rd?. Türkiye’de Ermenice kitap bulma konusundaki s?k?nt?m?z nedeniyle uzun süre bu tezgahlar?n ba??ndan ayr?lamad?k. Sat?c?larla, bazen rehberimiz arac?l???yla, bazen de kendimiz Ermenice konu?maya gayret ederek anla??yorduk. Sat?c?lar, nereden geldi?imizle yak?ndan ilgilendiler. Rehberimiz Türkiye’den geldi?imizi söyledi?inde bizim de ilk merak etti?imiz, nas?l bir tepkiyle kar??la?aca??m?zd?. Ya?? ilerlemi? insanlar Türkiye kelimesini duyduklar?nda vaktiyle Türkiye’de ya?am?? akrabalar?ndan bahsediyorlard?.

Gümrü’de hemen hemen herkesin az çok Türkçe biliyor olmas?, belki de Gümrü’nün Kars s?n?r?na yak?n olmas?ndan kaynaklan?yordu. Fakat, Ermeni yazar M?g?rdiç Armen’in Hegnar Çe?mesi’nde bahsetti?i Türk mahallesinden ve Türklerden eser yoktu art?k Gümrü’de. Bu Türk mahallesini görmek iste?imizi rehberimize iletti?imizde de, o mahallede art?k hiç Türk olmad??? cevab?n? ald?k.

Her tarafta, depremin kal?nt?lar?yla, eski Rus yap?m? otomobiller göze çarp?yordu. ?ehrin genelinde görülen fakirlik ve sefalet gerçekten üzücü boyutlardayd?. Özellikle sivil toplum örgütlerinde çal??an uzmanlarla yapt???m?z görü?melerden, ülkedeki i?sizli?in derecesi daha iyi anla??l?yordu. Gümrü gibi küçük bir ?ehirdeki sivil toplum örgütlerinin say?s?n?n çoklu?u ve bunlar?n Amerikal?lar taraf?ndan finanse edilmesi, Amerikal?lar?n burada Rus etkisini silmeye çal??t???n?n önemli bir kan?t? olarak kabul edilebilir. Ayr?ca Ermenistan’daki sivil toplum örgütleri halk?n Türk-Ermeni ili?kilerine Ta?nak Partisinden ve diasporadan farkl? olarak daha uzla?mac? yakla?t???n? da ortaya koyuyordu. Fransa, Almanya gibi Avrupa ülkelerinin de maddi destek sa?lad??? sivil toplum kurulu?lar?nda, üniversite mezunu, birkaç lisan bilen gençlerin ayl?k 50-100 dolar kar??l???nda çal??t?klar? ve ço?unun gelecekteki planlar?n?n temelinde Amerika’da ya da Avrupa’da e?itimlerine devam etmek ya da çal??mak oldu?unu, sohbetlerimiz esnas?nda ö?rendik. Ülkeleri için derin bir endi?e duyuyorlar ve hemen hepsi de Ermenistan’daki gelece?e umutsuz bak?yorlard?. Sanayi, ticaret ya da teknoloji alan?nda yeterli çal??ma alan? olmad???ndan, ald?klar? e?itimin yarar sa?lamad???n?, mesleki kariyer bir yana, ya?am standartlar?n? yükseltme imkanlar?n?n bulunmad??? bir ülkede ne kadar mücadele edebilecekleri sorusunu bize de sormalar?, durumun ciddiyetini anlatmaya yetiyordu. Ermenistan’da faaliyet gösteren bu sivil toplum örgütlerinin benzerleri Gürcistan’da da ayn? yo?unlukta faaliyet göstermekteydi.

Ermenistan’da konu?ma imkan? bulabildi?imiz ö?rencilerden ve çe?itli meslek gruplar?ndan insanlardan edindi?imiz izlenim, bunlar?n Ermeni diasporas?na kar?? olumsuz dü?üncelere sahip olduklar?yd?. Ermeni halk?n? sadece 24 Nisan’da hat?rlayan ve Ermenistan’a gelerek çe?itli vaadlerde bulunan diaspora Ermenilerinin, Ermenistan’a yapt??? yard?mlar?n büyük bir bölümünün konut, yol ve otel yat?r?mlar?nda kullan?lmakta oldu?u anla??l?yordu. Sonraki günlerde ?ehri farkl? ki?ilerin rehberli?inde gezerken, Gümrü’den akl?m?zda kalacak olan en önemli husus, “deprem öncesi” ve “deprem sonras?” kavram? olacakt?. Ermenice ad? Surp Asdvatzadzin olan Saint Virgin Meydan? ve Kilisesi’nden ba?layarak gördü?ümüz her yerde 1988 depreminin izlerini bulmak mümkündü. Depremin üzerinden geçen bunca y?la ra?men, kiliselerde ve di?er binalarda restorasyon ve in?aat çal??malar? halen devam etmekteydi.

Gezimizin ikinci bölümü için, trenle Gümrü’den Gürcistan’a geçtik. Gürcistan’?n Tiflis ve ard?ndan da Gori kentlerini gezerken, elimizde olmadan, Ermenistan’la k?yaslama yapma ihtiyac?n? duyduk. Co?rafi yap? ve iklim olarak birbirinden çok farkl? olmasa da, Gürcistan’da halk?n Ermeni vatanda?lar?na kar?? bir ho?nutsuzluk içinde oldu?u izlenimini edindik. Özellikle Türkiye-Gürcistan s?n?r?na yak?n olan Cavahati bölgesindeki Ermenilerin ç?kard??? olaylar?n, Gürcü halk?n Ermenilere kar?? tutumlar?n? olumsuz yönde etkiledi?i görülüyordu. Cavahati bölgesinde a??rl?kl? olarak Ermenilerin ya?ad??? ve bu bölgede otonomi istedikleri, Gürcülerle yapt???m?z konu?malardaki ba?l?ca yak?nma konular?ndan biriydi. Ermenistan’?n bu sayede Acaristan’a s?n?r? olan Cavahati bölgesinden kolayl?kla Karadeniz’e aç?labilme planlar? yapmakta oldu?u ve bu yolla az da olsa ticareti ve dolay?s?yla da ekonomiyi geli?tirmeyi hedefledi?i gibi ortak bir dü?ünceyle sohbetimize devam ettik. Ermenilerle ilgili en çok hangi konuda rahats?zl?k duyduklar?n? sordu?umuz da ise; “Ermenilerin her ?eyin kendilerine ait oldu?unu iddia etmeleri, yöresel bir yemek veya bir ezgi ile ilgili bir konuda dahi olsa ‘bu bizimdir’ demeleri bizi rahats?z ediyor” yan?t?n? almam?z, bir ayr?nt? gibi gözükse de, asl?nda Cavahati bölgesinde ya?ayan Ermenilerin, nüfuslar?n?n fazla olmas? nedeniyle bu bölgenin kendilerine ait oldu?unu iddia etmeleri, yine Karaba?’daki nüfuslar?ndan dolay? burada fiili durum yaratmalar? olgular?n?n temelinde yer alan Ermeni yakla??m?n? ve mant???n? da aç?kl?yordu.

Ermenistan ve Gürcistan seyahati s?ras?nda, hemen hemen her dükkanda Türk mallar?na rastlamak mümkündü. Ancak bu konuda, Türk mallar?n?n Gürcistan ve ?ran üzerinden Ermenistan’a gelmesi nedeniyle fiyatlar?n iki kat?na ç?kmas?ndan ?ikayet ediliyordu. Azerbaycan Cumhurba?kan? ?lham Aliyev ve Ermenistan Cumhurba? kan? Robert Koçaryan’?n Kazan’daki Ba??ms?z Devletler Toplulu?u (BDT) zirvesinde herhangi bir karara yarmam?? olmas?na ve Karaba? sorununun nihai sonucunun belirsizli?ine ra?men, halk?n büyük bir k?sm?n?n Türkiye’yle s?n?r kap?s?n?n aç?lmas? beklentisi içinde oldu?u görülüyordu. 1991 y?l?nda Sovyetler Birli?i’nin da??lmas?n?n ard?ndan Azerbaycan, Gürcistan, Kazakistan ve di?er Sovyet ülkeleri toparlanm?? ve politik, ekonomik ve sosyal alanlarda biraz olsun ivme kazanmay? ba?arabilmi?ken, Ermenistan’?n ayn? tempoyu yakalayamam?? oldu?u anla??lmaktad?r. Ayr?ca, önceden yakla??k 3-3,5 milyon olan nüfus da 2,5 milyona kadar dü?mü?tür.

Seyahatimiz s?ras?nda, Ermenistan’da ticaretle u?ra?anlardan, akademisyenlere ve ö?rencilere kadar birçok ki?iyle görü?me imkan?m?z oldu?undan, genel olarak halk?n ülkedeki anayasal de?i?iklik, siyasi yönetim gibi konularla yak?ndan ilgilenmedi?ini, herkesin geçim s?k?nt?s? içinde oldu?unu gördük. Buna kar??l?k, tüm Ermeniler için “soyk?r?m” her ?eyin üstünde tutulan bir kavram olarak varl???n? ve etkisini sürdürüyordu. “Soyk?r?m”?n, en ?l?ml? ve liberal insan?n konu?mas?nda bile yer almas?ndan, Ermeniler için en önemli konu oldu?u anla??l?yordu. Bunun yan? s?ra, konu?malar?m?zda pek çok Ermeni’nin Kars-Tiflis-Bakü demiryolunun hayata geçirilecek olmas?ndan rahats?z oldu?unu ö?rendik. Türkiye, Azerbaycan ve Gürcistan’?n, kapal? olan Kars-Gümrü demiryolu hatt? varken, Ermenistan’? devre d??? b?rakarak yeni bir demir yolu hatt? kuruyor olmas?n?n anlams?z oldu?u dü?üncesinin, Ermenistan’?n daha da tecrit edilmesi anlam?na gelece?i dü?ünülüyor olmal?yd?.

Tüm bu gerçeklerin üzerinde bir hayalet gibi dola?an “soyk?r?m” konusunun, Kafkaslar’?n bu yaln?z ülkesiyle Türkiye aras?ndaki siyasi, ekonomik, kültürel ve toplumsal ili?kilerin normalle?mesine ve örne?in yak?n dönemde iki ülke aras?ndaki ortak s?n?r?n aç?lmas?na yard?mc? olmayaca??, bu konu?malardan anla??lmaktayd?. Bu gezi vesilesiyle “Büyük Ermenistan Hayali”ni gerçekle?tir mek isteyen bu küçük ülkenin, üzerine giydi?i ma?duriyet giysisini hiçbir zaman ç?karmamaya kararl? göründü?ünü bir kez daha gözlemlemi? olmam?z, bu alanda katedilecek daha çok mesafe oldu?unu da göstermi? oldu.