| | .iÇà ` le="text-align: juğÿD < 1915 ERMEN? TEHC?R? VE URFA MUTASARRIFI NUSRET BEY'?N ?DAMI14»© y: Verdana;">1915 ERMEN? TEHC?R? VE URFA MUTASARRIFI NUSRET BEY’?N ?DAMI
Yrd.Doç.Dr.Bayram AKÇA*
G?R??
Ermeniler Osmanl? Devleti bünyesinde sad?k bir millet olarak ya?arlarken 19.yüzy?lda milliyetçilik ak?m?n?n etkisi,Osmanl? Devleti üzerinde emperyalist emelleri olan Bat?l? devletlerin k??k?rtmas? ve Ermeni kilisesinin öncülü?ünde devlete kar?? ba??ms?zl?k hareketlerine kalk??t?lar.1839 Tanzimat Ferman? ve 1856 Islahat Ferman? ile az?nl?klara verilen haklardan Ermeniler de yararlanarak 1863’de Ermeniler’in bir nevi anayasas? olan“Ermeni Milleti Nizamnamesi”ni haz?rlayarak dönemin idaresine onaylatt?lar.[1]
I.Me?rutiyet’in ilan? Ermeniler aras?nda sevinçle kar??land?.Ancak,Ermeniler’i esas sevindiren olay 1877-1878 Osmanl?-Rus Sava?? oldu.Bu sava? Osmanl? Devleti’nin yenilgisiyle sonuçland?ktan sonra taraflar Ayastefanos Antla?mas?’n? imzalad?lar.Bu antla?man?n 16.maddesi Ermeniler’in ya?ad??? Do?u Anadolu Bölgesi’nde Osmanl? Devleti’nin ?slahat yapmas?n? içeriyordu.Bu antla?ma ile Ermeniler Rus himayesine girmi? oldu.Bu durumdan rahats?z olan ?ngiltere Ayastefanos Antla?mas?’n? telafi edecek olan Berlin Konferans?’n?n toplanmas?n? sa?lad?.13 temmuz 1878’de bir antla?ma ile son bulan bu konferansta bu kez Ermeniler’le ilgili 61. ve dolayl? olarak 62.madde yer ald?.1878 Berlin Antla?mas?’ndan 1914 I.Dünya Sava??’na kadar geçen dönemde Ermeniler ve Bat?l? Devletler ile Osmanl? Devleti aras?nda Ermeniler’in ya?ad??? Do?u Anadolu Bölgesi’nde ?slahat yap?l?p yap?lmad??? tart??malar? ile geçti.Bu arada baz? Ermeniler de seslerini Avrupa’ya daha iyi duyurabilmek için 1887’de Avrupa’da H?nçak ve 1890’da Kafkasya’da Ta?nak Cemiyetleri’ni kurdular ve bu cemiyetler vas?tas?yla de?i?ik yerlerde kanl? eylem ve isyanlar gerçekle?tirdiler.[2]
1914 y?l?nda I.Dünya Sava?? ç?k?p Osmanl? Devleti de ?ngiltere,Fransa ve Rusya’ya kar?? Almanya ve Avusturya-Macaristan ?mparatorlu?u’nun yan?nda sava?a girince Do?u Anadolu’da Ermeniler,sava? sonras? bölgede ba??ms?z bir Ermenistan Devleti’nin kurulmas?na yard?mc? olaca?? ümidiyle Osmanl? Devleti’ne kar?? Rusya ile i?birli?i içine girdiler.Bunun sonucu Ermeniler bir yandan Kafkas Cephesi’ndeki Osmanl? Ordusu’nun harekat?n? zorla?t?r?rken di?er yandan da bölgedeki Müslüman-Türk halka kar?? katliamlara ba?lad?lar.Bunun üzerine Osmanl? Devleti 1 Haziran 1915 tarihinde devletin iç güvenli?i aç?s?ndan Do?u Anadolu’da,Kafkas Cephesi içinde kalan Ermeniler’i Suriye Bölgesi’ne göç ettirecek olan a?a??da verilen“Tehcir Kanunu”nu ç?kard? ve uygulamaya koydu.[3]
Madde-1.Sefer zaman?nda ordu,kolordu ve tümen komutanlar? ve bunlar?n vekilleri ve ba??ms?z bölge komutanlar?,halk taraf?ndan herhangibir ?ekilde hükümet emrine,yurt savunmas?na,mevcut düzene ve güvenlik i?lerine kar?? durum alan ve silahla sald?ran ve direnenleri görürlerse hemen askeri kuvvetlerle kar?? koyacaklar;sald?r? ve direnmeyi kökünden yok etme yolunda yetkili ve yükümlüdür.
Madde-2.Ordu ve ba??ms?z kolordu ve tümen komutanlar?,askeri nedenlere dayanan,casusluk ve hainliklerini hissettikleri bölge halk?n? tek tek veya toplu olarak memleketin di?er bölgelerine gönderebilirler ve oralarda oturtabilirler.
Madde-3.Bu kanun yay?nland??? tarihten geçerlidir.[4]
1-ERMEN? TEHC?R? VE NUSRET BEY’?N ?DAMI
Nusret Bey 19 Nisan 1914’de Bayburt kaymakaml???na atand?.Onun Bayburt Kaymakam? olarak göreve ba?lamas?ndan k?sa bir süre sonra Avrupa’da I.Dünya Sava?? ç?kt?.Bunun üzerine Bayburt Bölgesinin de içinde bulundu?u Do?u Anadolu Bölgesi’nde ya?ayan Ermeniler,Ruslar?n ba??ms?z bir Ermenistan Devleti kurmalar?na yard?mc? olaca?? ?eklindeki k??k?rtmalar? sonucu gönüllü silahl? Ermeni gruplar? te?kil ederek Türk mahalle,köy,kasaba ve ?ehirlerinde katliamlara ba?lad?lar.Do?u Anadolu Bölgesi’nde bu olaylar cereyan ederken Osmanl? idaresi,1 Haziran 1915’de sava? m?nt?kas?nda oturan Ermeniler’in sava? alan? d??? olan Suriye dolaylar?na gönderilmesini içeren“Ermeni Tehciri”kanununu ç?kard?.[5]
Haziran 1915’de Erzurum’daki 3.Ordu Komutan? Mahmut Kamil Pa?an?n emriyle,Bayburt harp sahas? içinde oldu?u için bölgedeki Ermeniler de Nusret Bey’in idaresi alt?nda bulunun bölgedeki jandarma güçleri vas?tas?yla salimen Erzincan’a sevk edildiler.Tehcir s?ras?nda gayri kanuni hiçbir vukuat olmad?.Tehcire tabii tutulan Ermeniler’in emval-i metrukeleri de olu?turulan bir komisyon taraf?ndan sat?larak bedelleri kendilerine verildi.[6]
Ermeniler Bayburt’tan göç ettikten sonra da bölgede Ermeniler’in çetecilik faaliyetleri devam etti ve bu konuda de?i?ik tarihlerde Erzurum Vilayeti’nden Dahiliye Nezareti’ne ?ifreler gönderildi.[7]
Nusret Bey I.Dünya Sava??’n?n en buhranl? günlerinde bir yandan Bayburt Ermenileri’nin salimen tehciri için çaba sarf ederken di?er yandan da 3.Ordu’ya erzak temini için çal??t?.Nusret Bey 3.Ordu’ya yapt??? bu hizmetlerinden dolay? de?i?ik tarihlerde Erzurum Valili?i ve 3.Ordu Kumandanl??? taraf?ndan mükafatland?r?ld?.[8]
Nusret Bey 14 Haziran 1917’de,o s?rada Y?ld?r?m Ordular? 2.Grup Kumandan? olan Mustafa Kemal Pa?a’n?n iste?i ile Urfa Mutasarr?fl???na tayin edildi.Nusret Bey,Urfa’da görev yaparken Mondros Mütarekesi imzaland?.Bunun üzerine Urfa’da i?gallere kar?? Müdafa-y? Hukuk Te?kilati’n?n kurulmas?nda Nusret Bey’in büyük eme?i geçti.[9]
Nusret Bey Urfa MutaSarr?fl??? görevinde bulunurken I.Damat Ferit Pa?a Hükümeti taraf?ndan 6 Nisan 1919’da Ermeni tehciri meselesinden dolay? aziedildi ve ?stanbul’a ça?r?ld?.[10]
Nusret Bey ?stanbul’a geldikten sonra Bayburt ve Ergani-Madeni Ermeni tehciri ve taktilinden dolay? Mustafa Naz?m Pa?a ba?kanl???ndaki Divan-i Harp-i Örfi’de yarg?land? ve suçsuz bulundu.Ancak yine de Nusret Bey askeri hapishanede al?konuldu. 15 May?s 1919’da ?zmir’in Yunanl?lar taraf?ndan i?gali üzerine tüm Anadolu’da oldu?u gibi ?stanbul’da da hava elektriklendi. Bunun üzerine hükümet ortam? yat??t?rmak için aralar?nda Nusret Bey’in de bulundu?u 40 tutukluyu serbest b?rakt?.[11]
30 Eylül 1919’da Damat Ferit Pa?a Hükümeti istifa etti ve yerine 2 Ekim 1919’da Ali R?za Pa?a Hükümeti kuruldu.Bu dönem öyle bir dönemdi ki kendi halinde sükun içinde ya?ayanlar bile beklenmedik bir kazaya u?ray?p her an tutuklanmas? mümkündü. Nitekim Nusret Bey’de daha önce yarg?lan?p serbest kalmas?na ra?men 6 Kas?m 1919’da Ermeni tehciri meselesinden dolay? tekrar tutuklan?p cezaevine kondu.[12]
Nusret Bey hapishanedeyken 18 Aral?k 1919’da Divan-i Harp-i Örfi ve Dahiliye Nezareti aras?ndaki yaz??mada,halen cezaevinde bulunan Urfa eski Mutasarr?f? Nusret Bey hakk?nda ?ura-y? Devletçe verilen men’i muhakeme karar?n?n mazbata suretinin mumaileyhe tebli? ettirildi?i aç?kland?.[13]
Esad Pa?a’n?n ba?kanl???ndaki I.Divan-? Harp-i Örfi 11 Mart 1920’de Nusret bey hakk?nda Bayburt Müdde-i Umumili?ine bir telgraf çekerek;Bayburt Ermeni tehciri s?ras?nda Nusret Bey’in tutumu ile ilgili bilgi verilmesini istedi.[14]
15 Mart 1920’da Esad Pa?a’n?n ba?kanl???ndaki I.Divan-? Harp-i Örfi Nusret Bey’in sorgusuna ba?lad?.Bayburt ve Ergani-Madeni Ermenileri’nin tehciri dolay?s?yla suçlanan Nusret Bey bu suçlamalara kar??l?k Bayburt ve Ergani-Madeni Ermenileri’nin jandarma muhafazas? alt?nda salimen tehcir edildi?ini,mallar?n?n da olu?turulan bir komisyon taraf?ndan sat?l?p paras?n?n sahiplerine verildi?ini,belirtti.Daha sonra mahkeme heyeti Bayburt’ta baz? ki?ilerin ifadelerine ba?vurulmas?n? talep etti. Ancak Anadolu ile telgraf haberle?mesinin kesilmesi üzerine Bayburt ile irtibat kurulamad?.Bunun üzerine 20 Mart 1920’deki Nusret Bey’in duru?mas? bir ba?ka tarihe ertelendi.[15]
Ali R?za Pa?a Hükümeti’nin istifas? ile yerine 8 Mart 1920’de Salih Pa?a Hükümeti kuruldu.Ancak bu hükümet fazla sürmedi ve yerine 5 Nisan 1920’de 4.Damat Ferit Pa?a Hükümeti kuruldu.Bu hükümetin en önemli meselesi Ermeni tehciri davalar?n? h?zland?rmakt?.??te bu amaçla;hükümet 17 Nisan 1920’de I.Divan-? Harp-i Örfi Ba?kanl???na(Nemrut)Mustafa Pa?a’y? atad?.26 Nisan 1920’de de“I.Divan-? Harp-i Örfi Mahkemesi’nin Te?kilat ve Vazifeleri”hakk?nda bir genelge yay?nlayarak;tehcir davalar?n?n öncelikli görülece?ini,yarg?lamalar?n gizli yap?laca??n? ve san?klar?n avukat bulunduramayaca??n?,aç?klad?.[16]
??te bu nedenle Nusret Bey’in yarg?lanmas? s?ras?ndaki tüm duru?malar gizli yap?ld? ve onu avukat bulundurma hakk? dahi tan?nmad?.Bu nedenle Nusret Bey’in duru?malar?n? günü gününe takip edemedik.Mustafa Pa?a ba?kanl???ndaki I.Divan-? Harp-i Örfi Nusret Bey’in mahkemesine 28 Nisan 1920’de tekrar ba?lad?.Mahkeme heyeti Nusret Bey evraklar?n? inceledikten sonra 29 Nisan 1920’de baz? gazetelere ilanlar vererek;“Bayburt ve Ergani-Madeni taktil ve tehciri meselesine dair malumat? olanlar?n Divan-i Harp-i Örfi’ye gelerek ?ahitlik yapmalar?n? istedi”.[17]
Bu ilanlardan sonra Nusret Bey’in duru?mas? tekrar ba?lad?.?ddia makam? önce suçlamalar? okuyarak;Bayburt ve Ergani-Madeni tehciri s?ras?nda Ermeniler’in ölmesine,mallar?n?n gasp edilmesine,Bayburt Mal Müdürü Ovakim Efendi’nin intihar?na, Trabzon’dan tehcir edilen Filoman Nuryan Binti Manu ile 12 ya??ndaki hem?iresi Naime Tesmiye’nin ?rzlar?na geçmesine sebebiyetten dolay? Nusret Bey’in yarg?land???n? belirtti.
Bu suçlamalar kar??s?nda Nusret Bey;Bayburt’un harp sahas? içinde olmas? nedeniyle buradaki Ermeniler’in kendisinin idaresi alt?nda ancak jandarma taraf?ndan tehcir edildi?ini,bu s?rada bölgede herhangi bir vukuat?n olmad???n?,tehcir edilenlerin mallar?n?n bir komisyon taraf?ndan sat?l?p paras?n?n da sahiplerine verildi?ini,bunun da kay?tlar?n?n sabit oldu?unu, belirtti.
Bir ba?ka gün mahkeme heyeti Nusret Bey aleyhine Hampartsun adl? 12 ya??nda bir Ermeni çocu?unu ?ahit olarak dinleyece?ini belirtti.Nusret Bey bu duruma itiraz ederek olay an?nda 7 ya??nda olan ve ?imdi 12 ya??ndaki bir çocu?un ?ahit olarak dinlenemeyece?ini belirtti.Buna ra?men mahkeme heyeti bu çocu?u Nusret Bey’in aleyhinde ?ahit olarak dinledi.Çocuk olay? yer ve saatine kadar ince ayr?nt?lar? ile anlatt? ve Nusret Bey için de Mehmet Nusret ismini kulland?.Bunun üzerine Nusret Bey; bir çocu?un böyle bir olay? teferruat?yla bilemeyece?ini ve kendisinin Mehmet ön isminin sadece nüfuz ka??d?nda oldu?unu ve bu ismi nüfus memurlar? ve ailesi d???nda kimsenin bilmedi?ini,ancak nüfus memurlar? vas?tas?yla ö?renilebilece?ini,söyledi.
Bir ba?ka duru?mada Haçator Seferyan adl? bir ba?ka Ermeni aleyhte ?ahit olarak dinlendi.Bu Ermeni;Nusret Bey’in asker oldu?unu ve onun emriyle Ermeniler’in öldürüldü?ünü söyledi.
Nusret Bey ise;kendisinin sivil bir idareci oldu?unu bu nedenle de ?ahitin yalan beyanda bulundu?unu belirtti.
Bir ba?ka gün mahkeme heyeti Bayburt ahalisinden Agoni Markayan,Varsenik Arisyan Arakel ve Erfahi Arakel adl? kad?nlar? ?ahit olarak dinledi.Bu duru?ma ba?larken mahkeme ba?kan? yukar?da belirtilen kad?nlara;
-“Nusret Bey burada m??Kendisini tan?yor musunuz?”diye sordu.Kad?nlar
-“Tan?yoruz.Ama burada de?il”cevab?n? verdiler.
D??ar?ya ç?kar?l?p kendilerine gereken telkinler verildikten 10 dakika sonra kad?nlar tekrar mahkeme heyetinin huzuruna ç?kar?ld?.Bu defa kad?nlar;“Nusret Bey evet burada”,cevab?n? verdiler.
Daha sonra ismi geçen kad?nlar;Nusret Bey’i,Bayburt Ermenileri’nin tehciri,Bayburt Mal Müdürü Ovakim Efendi’nin intihar? ve Trabzonlu Filomen adl? kad?n?n ?rz?na geçmesi suçlar?yla Nusret Bey’i suçlad?lar.
Nusret Bey yine;Bayburt Ermenileri’nin tehcirinin Erzurum’daki 3.Ordu Komutan? Mahmut Kamil Pa?a’n?n emriyle jandarma taraf?ndan salimen yap?ld???n?,Ovakim Efendi’nin Mahmut Kamil Pa?a’n?n tehcirle ilgili emrinin gelmesi üzerine intihar etti?ini ve Trabzonlu Filomen adl? kad?na da herhangi bir kötü muamele yapmad???n?,bunu da geçmi? memuriyet hayat?ndaki namuslu ya?am?ndan ç?karabileceklerini,belirtti.
Ancak duru?ma s?ras?nda mahkeme heyeti Nusret Bey’in hiçbir savunmas?n? kayda de?er almad?.Ona bir avukat bulundurma hakk? dahi tan?mayarak kaderiyle ba? ba?a b?rakt?.Nusret Bey’in gelece?i mahkeme heyetinin insiyatifine b?rak?lm?? oldu.[18]
Nusret Bey mahkeme s?ras?nda de?i?ik tarihlerde e?i ve karde?ine birkaç mektup yazd?.O bu mektuplarda kendisinin suçsuz oldu?unu ancak mahkeme heyetinin kendisine mutlaka ceza verece?ini belirtti.[19]
Nusret Bey’in duru?mas? bittikten sonra mahkeme heyetinden Ferhat Bey Nusret Bey’in vazifeyi suistimalden üç sene cezaland?r?lmas?n? istedi.Bunun üzerine mahkeme ba?kan? Mustafa Pa?a ve di?er üyeler Nusret Bey’in idam?n? istediler.Uzun tart??malardan sonra mahkeme heyeti Nusret Bey’i 15 ay kürek cezas?na çarpt?rd? ve mazbata-y? hükmiye de bu suretle tanzim edilerek 4 Temmuz 1920’de mahkeme heyetince imzaland?.Ancak hemen ard?ndan Mustafa Pa?a ba?kanl???ndaki I.Divan-? Harp-i Örfi azalar?ndan Ferhat Bey’in d???nda tekrar toplanarak Nusret Bey’in idam?na karar verdi.Bu karar?n geçerli olabilmesi için azadan Ferhat Bey’in de imzalamas? gerekiyordu.Bunun için de Ferhat Bey’in ya ikna edilmesi gerekiyordu ya da istifa ettirilerek yerine bir ba?kas?n?n tayin edilip onun imzalamas? gerekiyordu.??te bu amaçla 27 temmuz 1920’de Ferhat Bey III.Divan-? Harp-i Örfi azal???na tayin edilip yerine Mirliva Niyazi bey atand?.Bunun üzerine 27 temmuz 1920’de Nusret Bey’in idam karar? mahkeme heyetince imzaland?.Bu karar 4 A?ustos 1920’de padi?ah taraf?ndan onayland? ve 5 A?ustos 1920’de de ?stanbul Bayezit’te infaz edildi.[20]
2-NUSRET BEY’?N ?DAMI VE NEMRUT MUSTAFA PA?A’NIN YARGILANMASI
Damat Ferit Pa?a Hükümeti,14 Nisan 1920’de tehcir ve taktil davalar?na bakmas? için yeni bir Divan-i Harp-i Örfi kurdu ve ba?kanl???na da Nemrut Mustafa Pa?a’y? getirdi.??te Urfa Mutasarr?f? Nusret Bey hakk?nda iki defa mazbata düzenleyerek ikinci mazbata ile onun hakk?nda idam karar?n? veren bu mahkeme olmu?tu.[21]
18 Nisan 1920’de Damat Ferit Pa?a Hükümeti istifa etti ve yerine 20 Ekim 1920’de Tevfik Pa?a Hükümeti kuruldu.Bu hükümetin program?n?n en önemli maddesi;ülkede kanunsuzluk ve suistimallerle mücadele etmek ve kanun gücünü hakim k?lmakt?.[22]
28 Ekim 1920’de Nemrut Mustafa Pa?a Ba?kanl???’ndaki I.Divan-i Harp-i Örfi’nin ba?kan ve azalar? tamamen de?i?tirildi ve mahkemenin yeni ba?kan? Hur?it Pa?a oldu.2 Kas?m 1920’de I.Divan-? Harp-i Örfi’nin yeni Ba?kan? Hur?it Pa?a önemli bir kararname yay?nlayarak,I.Divan-? Harp-i Örfi’de 23 Nisan 1920’den beri verilen kararlar?n tekrar tetkik edilece?ini aç?klad?. Bu nedenle de I.Divan-? Harp-i Örfi’de daha önce yarg?lan?p hakk?nda çe?itli cezalar verilen ki?ilerin bizzat kendisi veya yak?nlar?n?n bu konuda üç gün içinde mahkemeye ba?vurmalar? gerekti?ini belirtti.[23]
15 Kas?m 1920’de,Peyam-? Sabah Gazetesi;eski I.Divan-? Harp-i Örfi Ba?kan? Nemrut Mustafa Pa?a ve azalardan Recep Pa?a ile Miralay Recep ve Kaymakam Fettah Beyler’in,tehcir maddesinden salben idama mahkum edilen Urfa eski Mutasarr?f? Nusret Bey hakk?nda ad? geçen Mustafa Pa?a Ba?kanl???’ndaki I.Divan-? Harp-i Örfi’nin iki mazbata tanzim ederek birinci mazbata da Nusret Bey’e 15 ay kürek cezas?na mahkum etmi?ken hilaf-? usul olarak ikinci bir mazbata düzenleyerek Nusret Bey’i idama mahkum etmelerinden ve bu karar?nda infaz edilmesinden dolay? tutukland?klar?n?,belirtti.[24]
Mustafa Pa?a ve arkada?lar?,Nusret bey hakk?nda iki mazbata düzenleyerek ikinci mazbata sonucu onun idam?na sebep olmalar?ndan dolay? Harbiye Nezareti Merkez Kumandanl???’nca tutukland?ktan sonra yarg?lanmak üzere Mü?ir Kaz?m Pa?a Ba?kanl???’ndaki Erkan Divan-i Harbe sevk olundular.[25]Mustafa Pa?a ve arkada?lar?n?n burada hemen yarg?lanmalar?na ba?land?.Ancak,Mustafa Pa?a ve arkada?lar?n?n Nusret Bey hakk?nda ikinci bir mazbata düzenlemediklerini iddia etmeleri üzerine mahkeme,Nusret Bey hakk?nda ikinci bir mazbata tanzimine itiraz ederek Mustafa Pa?a ile görü? ayr?l???na dü?tü?ü için mahkeme üyeli?inden istifa eden Süvari Miralay Ferhat Bey’in ifadesine müracaat edilmesini kararla?t?rd?.[26]
Erkan Divan-? Harp 19 Kas?m 1919’dan 12 Aral?k 1920’ya kadar Nemrut Mustafa Pa?a ve arkada?lar?n?n Urfa Mutasarr?f? Nusret Bey hakk?nda iki mazbata düzenleyerek ikinci mazbataya binaen idam?na sebep olmaktan yarg?lad?.Mahkeme 19 Aral?k 1920’de Mustafa Pa?a ve arkada?lar? hakk?nda karar?n? verdi.Daha sonra da bu karar? kesinle?mesi için Erkan Divan-i Harp’den Meclis-i Temyiz-i Askeriye’ye gönderdi.Meclis-i Temyiz-i Askeriye’de önce Nusret Bey’in sonra da Divan-i Harp-i Örfi eski ba?kan? Mustafa Pa?a ve arkada?lar?n?n evrak? incelendi.Mahkeme Nusret Bey’in Divan-i Temyiz kanununun 45.maddesine tevfikan naks oldu?una karar verdi.Mustafa Pa?a’n?n avukatlar? M???rd?ç Çaylak ve Leon Remzi Efendiler mahkemede müvekkilleri Mustafa Pa?a ve arkada?lar?n?n gayri kanuni olarak tutukland?klar?n?,Nusret Bey hakk?nda 4 Temmuz 1920’de verilen ilk karar?n bir karar mahiyetinde olmad???n?,bu hususta Erkan Divan-i Harp’te dinlenen Miralay Ferhat Bey’in ?ahadetinin geçerli olamayaca??n? çünkü esasen yegane ?ahit olan Mustafa Pa?an?n ?ikayeti üzerine Divan-? Harp azal???ndan azl edildi?ini Mustafa Pa?a ve arkada?lar?n?n Erkan-? Divan-i Harp de?il Muhakim-i Adliye’de yarg?lanmalar? gerekti?ini iddia ettiler ve sonunda da Mustafa Pa?a ve arkada?lar?n?n tahliyesini talep ettiler.[27]
18 Ocak 1921‘de Meclis Temyiz-i Askeriye Ne?et Pa?an?n Ba?kanl???’nda toplanarak I.Divan-? Harp-i Örfi eski ba?kan? Mustafa Pa?a ve arkada?lar? hakk?nda Erkan Divan-i Harp taraf?ndan verilen hapis cezalar? karar? ile me?gul oldu.Fakat verilen kararda görü? birli?ine var?lamad?.1 ?ubat 121‘de Meclis Temyiz-i Askeriye,Divan-? Temyizi Askeriye maslup Nusret Bey hakk?nda iki mazbata-y? hükmiye tanzim etmek maddesinden dolay? I.Divan-i Harp-i Örfi,eski Ba?kan? Mustafa Pa?an?n 7 ay,azadan Recep Pa?a ile Miralay Recep Bey’in 5’er ay ve Kaymakam Fettah Bey’in 3 ay hapse mahkumiyetlerini onaylad?.[28]
13 ?ubat 1921 tarihinde Nemrut Mustafa Pa?a’n?n mahkumiyeti yeterli gördü ve padi?ah taraf?ndan affedilerek serbest b?rak?ld?.Mustafa Pa?a bir süre sonra askerlikten de istifa ederek ?am’a gitti.[29]
3-NUSRET BEY’?N A?LES?NE TBMM TARAFINDAN MAA? BA?LANMASI
Nusret Bey’in ?stanbul Hükümeti tarafIndan idam edili?inden yakla??k iki ay sonra 7 Ekim 1920’de,onun ailesine Ankara Hükümeti taraf?ndan 1000 kuru? maa? ba?lanmas? için TBMM’ne bir kanun layihas? sunuldu.TBMM bu kanun layihas?n? müzakere etmek için 25 Aral?k 1920 tarihinde topland?.Nusret Bey’e maa? ba?lanmas? konusu TBMM’de sert tart??malara neden oldu.Bu layihay? desteklemek amac?yla söz alan ?zmit Mebusu Hamdi Nam?k Bey ile Bolu Mebusu Tunal? Hilmi Bey;Ferit Pa?a Hükümeti taraf?ndan idam edilen Nusret Bey’in ailesinin sefalet içinde bir hayat sürdürmeye çal??t?klar?n? belirterek Nusret Bey’in ailesine maa? ba?lanmas? için teklif edilen kanunun aynen veya daha zaml? bir ?ekilde kabul edilmesini istediler.[30]
?zmit Mebusu Hamdi Nam?k Bey ile Bolu Mebusu Tunal? Hilmi Bey’in bu teklifine kar??l?k Konya Mebusu Musa Kaz?m Efendi söz alarak;Nusret Bey’i iyi tan?yan ki?iler,onun ailesine sahip ç?kmas? gerekir dedi ve devam ederek;ben aileler tan?r?m dört, be?,alt? o?lunu çe?itli cephelerde ?ehit vermi?,bunlar?n ailelerinden vergi al?yorsunuz.Nusret Bey iyi bir adam olabilir. ?una buna bu kap?y? açt???n?z gün bu hizmet-i vataniye tertibinin kap?s?n? kapatamayacaks?n?z,bunun say?s? milyonlara ula?acakt?r,?ahsen ben muavenet ederim,dedi.[31]
Konya Mebusu Musa Kaz?m Efendi’nin bu olumsuz tutumuna kar??l?k,Bolu Mebusu Tunal? Hilmi Bey tekrar söz alarak;Musa Kaz?m Efendi’nin sözünü etti?i ?ehit ailelerine,hükümetin özel bir kanunla maa? ba?lad???n? belirttikten sonra Nusret Bey’in memur iken Damat Ferit Pa?a Hükümeti taraf?ndan suçsuz yere idam edildi?ini,böyle bir durumda 15-20 y?l hizmet etmi? olan bir memura kanunen maa? tahsisinin icap etti?ini,söyledi.[32]
Daha sonra Erzurum Mebusu Salih Efendi söz alarak;Nusret Bey’in ailesine,“?ehit Ailesi”diye maa? verilirse,devletin binlerce ?ehit ailesine maa? vermesi gerekece?ini belirterek,devletin bütçesinin buna müsait olmad???n? Söyledi.Ancak Nusret Bey’in ailesine bir defaya mahsus olmak üzere mükafat verilebilece?ini söyledi.[33]
Nusret Bey’in ailesine maa? ba?lanmas? ile ilgili kanun layihas? üzerine konu?mak için söz alan Yozgat Mebusu Süleyman S?rr? Bey ise;Tehcir’den dolay? idam edilene siyaseten maa? vermenin do?ru olmayaca??n? ancak Nusret Bey,müstesna olarak vatana hizmet etmesinden dolay? ailesine maa? tahsisine müstehak ise idam? göz önüne al?nmayarak bir kanunla ailesine maa? ba?lanabilece?ini,belirtti.[34]
Müzakere sonucu yap?lan oylamada 35 ret oyuna kar??l?k 64 kabul oyu ile[35]Nusret Bey’in ailesine maa? ba?lanmas?n? içeren ?u kanun kabul edildi:[36]
1-“Dersaadette salben idam edilen Urfa Mutasarr?f? sab?k? Nusret Bey’in zevcesiyle üç çocu?una hidemat? vataniye tertibinden 1000 kuru? maa? tahsis olunmu?tur.
2-?? bu kanun mumaileyhin tarihi idam?ndan itibaren mer’iyül icrad?r.
3-?? bu kanunun icras?na Maliye Vekili memurdur.”
Böylece vatan ve milleti için çal???rken Mondros Mütarekesi döneminde ?stanbul Hükümeti taraf?ndan Ermeni tehciri nedeniyle suçsuz yere idam edilen Nusret Bey’in ailesine Ankara Hükümeti sahip ç?karak bir hatay? düzeltmi? oldu.
SONUÇ
XIX.yüzy?l?n son çeyre?inden itibaren Osmanl? Devleti’ni en fazla me?gul eden olaylardan birisi Ermeni meselesi olmu?tur. Ermeniler,Osmanl? idaresinde sad?k bir az?nl?k olarak varl?klar?n? devam ettirirken 19.yy.da milliyetçilik ak?m? ve Bat?l? devletlerin k??k?rtmas? sonucu Ermeni Kilisesi’nin öncülü?ünde ba??ms?zl?k hareketlerine giri?tiler.1890-1914 y?llar? aras? Ermeniler’in Avrupa kamuoyuna bu konuda seslerini duyurmak için ç?kard??? isyanlarla geçti.
1914 y?l?nda Osmanl? Devleti I.Dünya Sava??’na girince Ermeniler,sava? sonras? ba??ms?z bir Ermenistan devletinin kurulu?una yard?mc? olaca?? dü?üncesiyle Kafkasya Cephesi’nde Ruslarla i?birli?i yap?p Müslüman-Türkler’e kar?? katliamlara ba?lad?. Bunun üzerine Osmanl? Devleti 1 Haziran 1915 tarihinde kendi iç güvenli?ini korumak ve Do?u Anadolu Bölgesi’ndeki katliamlar?n önüne geçmek için“Ermeni Tehcir Kanunu”nu ç?kar?p uygulamaya koydu.Bu kanunun uygulanmas? s?ras?nda Nusret Bey Bayburt Kaymakam? olarak görev yap?yordu ve kanunun salimen uygulanmas? için büyük çaba sarf etti.
Osmanl? Devleti I.Dünya Sava??’ndan yenik ç?k?p Mondros Mütarekesi’ni imzalamas? ile birlikte ?tilaf Devletleri Ermeni tehciri hususunda Osmanl? Devleti’ni adeta sorgulamaya ba?lad?lar.Bunun üzerine Osmanl? Hükümetleri de Bat?l? Devletlerin ho?görüsünü kazan?p iktidarda daha fazla kalmak ve ?ttihat ve Terakki Partisi idarecilerinden öç almak için Divan-? Harp Mahkemeleri kurup sava? döneminde görev yapan bir çok idareciyi suçsuz yere yarg?lama yoluna gittiler.
Bu Divan-? Harp Mahkemeleri’nde yarg?lananlardan birisi de Urfa Mutasarr?f? Nusret Bey oldu.Nusret Bey Ermeni tehciri nedeniyle tutukland?ktan sonra ilk sorgusunda suçsuz bulunup serbest b?rak?ld?.Ancak Damat Ferit Hükümeti’nin Ermeni Patri?i ve ?ngiltere ile i?birli?i yapmas? sonucu onlar?n telkinleri ile Nusret Bey tekrar tutukland?.Nusret Bey,bu kez Damat Ferit Hükümeti döneminde(Nemrut)Mustafa Pa?a Ba?kanl???’ndaki I.Divan-? Harp-i Örfi’de gizli olarak yarg?lan?p Sevr Antla?mas? öncesi idama çarpt?r?ld? ve bu karar da hemen infaz edildi.
Damat Ferit Pa?a Hükümeti yerine kurulan Tevfik Pa?a Hükümeti’nin kendinden önce kurulan hükümetlerin Divan-i Harp-i Örfi’de verdirdi?i kararlar? inceletmesi üzerine mahkemenin Nusret Bey hakk?nda iki kez mazbata düzenleyerek ikinci mazbata ile suçsuz yere idam ettirdi?i anla??ld?.Bunun üzerine dönemin mahkeme ba?kan?(Nemrut)Mustafa Pa?a ve arkada?lar? bu konudan dolay? tutuklan?p yarg?land?lar ve sonuçta çe?itli cezalara çarpt?r?ld?lar.
Bu arada Ankara’da aç?lan TBMM de Nusret Bey’in ailesine maa? ba?layarak Türk tarihine kara bir leke olarak geçen bu olay? bir nebze temizlemeye çal??t?.
*Mu?la Üniversitesi,Fen-Edebiyat Fakültesi,Tarih Bölümü Ö?retim Üyesi,Mu?la
[1]Esad Uras,Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi,?stanbul,1987,s.156-171,Kamuran Gürün,Ermeni Dosyas?,?stanbul,1988,ss.51-63
[2]Gürün,a.g.e,ss.113-115,Uras,a.g.e,ss.200-227,442,458,Bayram Akça,Urfa Mutasarr?f? Nusret Bey,Ege Üniversitesi,Sosyal Bilim?er Enstitüsü(Yay?nlanmam?? Yüksek Lisans Tezi),?zmir,1995,ss.4-5
[3]Akça,a.g.t,ss.6-8
[4]Belgelerle Ermeni Sorunu,Genelkurmay ATASE Yay?nlar?,Ankara,1992,s.224
[5]Akça,a.g.t,ss.38-39
[6]Müslim Akal?n,?ehit Nusret Bey’in Savunmas?,Ankara,1992,s.35
[7]ATASE Ar?,No.4-3671,Dol.No.231,Göz No.4,Kl.No.127,Fh.No.4 ve No.4-3671,Dol.No.231,Göz No.2,Kl.No.2835,Fh.No.127
[8]Süreyya Sami Berkem,Unutulmu? Y?llar,?stanbul,1960,ss.62-64
[9]Akça,a.g.t,ss.44-49
[10]Ba?bakanl?k Osmanl? Ar?ivi,DH.?FR,Dos.No.38,Ves.No.369,Ves.Ad.1
[11]Akça,a.g.t,s.53
[12]Akça,a.g.t,s.54
[13]ATASE Ar?,?st.Har.Kat.1,Kl.No.210,Dos.No.(25).218,F.No.42
[14]ATASE Ar?,?st.Har.Kat.1,Kl.No.211,Dos.No.(31).227,F.No.15
[15]Akça,a.g.t,ss.55-57
[16]Akça,a.g.t,ss.60-63
[17]Serbesti Gazetesi,29 Nisan 1920,?kdam Gazetesi,30 Nisan 1920,Akça,a.g.t,s.63
[18]ATASE Ar.I.Divan-? Harp-i Örfi Kara Defteri,?stiklal Harbi Ar?iv at.Ar?.No.1/58,Dol.No.4/48, Göz.No.5/23,Kl.No.214,Dos.No.39/240,Fh.No.39,ss.66-68, Berkem,a.g.e, ss.51-61
[19]Akça,a.g.t,ss.75-79
[20]Akça,a.g.t,ss.79-84
[21]Akça,a.g.t,s.104
[22]Zeki Sar?han,Kurtulu? sava?? Günlü?ü,C.3,Ankara,1986,s.248,Akça,a.g.t,s.103
[23]Akça,a.g.t,s.105
[24]Peyam-? Sabah Gazetesi,15 Te?rin-i Sani 1920
[25]Peyam-? Sabah Gazetesi 16 Te?rin-i Sani 1920
[28]Peyam-? Sabah Gazetesi,17 Te?rin-i Sani 1920
[27]Akça,a.g.t,ss.107-109
[28]Akça,a.g.t,ss.109-110
[29]Akça,a.g.t,s.111
[30]TBMM Zab?t Ceridesi,C.7 Ankara,1944,s.7
[31]TBMM Zab?t Ceridesi,C.7 Ankara,1944,s.8
[32]TBMM Zab?t Ceridesi,C.7 Ankara,1944,s.8
[33]TBMM Zab?t Ceridesi,C.7 Ankara,1944,s.8
[34]TBMM Zab?t Ceridesi,C.7 Ankara,1944,s.8
[35]TBMM Zab?t Ceridesi,C.7 Ankara,1944,s.10
[36]TBMM Zab?t Ceridesi,C.7 Ankara,1944,s.9
| |
Anasayfa
İletişim
