| | le="text-align: juğÿF # TÜRK ERMEN? ?L??K?LER? (1914 - 1918301“s TÜRK ERMEN? ?L??K?LER?(1914-1918)
Yrd.Doç.Dr.Nurcan(Yavuz)TOKSOY*
Ermeni sorunu hakk?nda ara?t?rma yapan Ermeni as?ll? yazarlar 1877-1917 aras?nda Osmanl? Devleti içinde cereyan eden Ermeni olaylar?n?,uyanan Ermeni milliyetçili?inin bir göstergesi olarak yorumlamaktad?rlar.Çünkü XIX.yüzy?l genel olarak Avrupa’da milliyetçilik hareketlerinin yo?un oldu?u ve milli devletlerin birliklerini sa?lad??? bir dönem olmakla birlikte,XX.yüzy?l ise çok uluslu imparatorluklar?n uluslar?n?n kendi kaderlerini tayin etme sava?? verdi?i bir dönemdir.Bundan dolay? ortaya ç?kan Ermeni hareketlerine de günümüze kadar uzanan bir milli kurtulu? hareketi olarak bakmak gereklidir.
Ermenler’in milli kurtulu? hareketi içerisindeki Osmanl? Devleti’yle olan münasebetlerine geçmeden önce Ermenler’in bugünkü Anadolu topraklar?ndaki durumu ve faaliyetlerine k?saca göz atmak gerekir.Ermeniler,X.yüzy?la kadar çe?itli devletlerin egemenli?inde kald?ktan sonra Bizans’?n hakimiyetine girmi?lerdir.Bu devletin egemenli?i,Türkler’in Anadolu’yu fethetmelerine kadar sürmü?,bundan sonra ise Türk Devleti’nin egemenli?i ba?lam??t?r.Esasen ad? geçen döneme kadar,kendilerince Ermenistan olarak adland?r?lan Do?u Anadolu’da daimi bir hükümet,milli,birle?mi?,devaml? ve güçlü bir Ermeni varl???na rastlanmad??? gibi bu ?artlar? ta??yan devletten de söz edilememektedir.[1]Ancak Ermeniler,bu dönemde Bizans’a tabi olarak Do?u Karadeniz k?y?lar?,Gürcistan ve Do?u Anadolu’nun baz? bölümlerinde muhtelif kabileler halinde oturmaktayd?lar.Bu bölgelerin büyük bir k?sm? da(Gence,Dovin,Nahçivan,Dübeyl,Tiflis,Tebriz,Hoy vs.)Müslüman emirliklerin hakimiyetinde idi.Yine bu tarihlerde Ermeni aileleri Bizans’a ba?l? olmalar?na ra?men,mezhep ve siyasi bak?mdan bask? alt?nda idiler.Ermeniler,bütün bunlara ra?men Bizans imparatorlar?n?n ciddi olarak giri?tikleri seferlere maruz kald?klar?ndan dolay? Müslüman emirlikleriyle Bizans’a kar?? ittifak yapmaktayd?lar.II.Basileios,Müslüman siyasi te?ekkülleriyle sürdürülen mücadelenin önemli bir cephesini olu?turan Do?u Anadolu’da yasal Ermeni te?ekküllerinin bu isyankar tutumuna ve faaliyetlerine son vermek için kalabal?k bir orduyla harekete geçerek Van ve çevresindeki Ermeni topraklar?n? i?gal ederek yönetimini do?rudan do?ruya Bizans’a ba?lad?.
Bizans-Ermeni ili?kilerinin gergin bir ?ekilde devam etmekte oldu?u s?ralarda Türkistan’da zorlu bir istiklal mücadelesi veren Selçuklu ba?bu?lar?ndan Ça?r? Bey üç bin atl?s?yla Anadolu üzerine hareket etti.Azerbaycan üzerinden Vaspurakan topraklar?na girdi.O zamana kadar Türk görmeyen Ermeniler,“M?zrak,ok ve yayl?,beli kemerli,uzun ve örgülü saçl?,adeta rüzgar gibi uçan Türk atl?lar? kar??s?nda”?a?k?na dönmü?lerdir.Bir müddet sonra Bizans imparatorlar?ndan Konstantinos Monomakhos (1042-1055),isyankar davran??lar? dolay?s?yla Ermeni halk?na a??r vergiler yükledikten ba?ka,pek çok Ermeni ileri gelenini Orta Anadolu’ya sürmü?tür.Bu arada Kars ve yörelerindeki eski prensli?ini yeniden kurma planlar? yapmakta olan II.Gagik, Kayseri’de adeta bir Bizans k?y?m?na giri?mi? ise de yakalanarak öldürülmü?tür.Onun bu hareketine müdahalede bulunmak üzere, Monomakhos,Kars ve Van yörelerindeki eski Ermeni ailelerinin hemen bütün köylerini imha edercesine ortadan kald?rm??t?r.Bu arada Ani bölgesini de Bizans hakimiyetine katm??t?r.[2]
Türk fetihleri s?ras?nda ve fetihten sonra Türkler’in aras?nda bu millete kar?? her hangi bir tarihi dü?manl?ktan söz etmek mümkün de?ildir.Türkler’in,Ermeniler’e ait topraklar? i?gal etti?i fikri tamamen geçersizdir.Çünkü Selçuklu fetihleri s?ras?nda Ermeniler’le yap?lm?? sava? gösterilemez.Türkler fetih s?ras?nda Bizans ordusuyla kar??la?m??lard?r.Ancak Ermeniler,Bizans ordusunda bulunmu?lard?r.Esasen imparatorluk ordular?nda çe?itli milletlerden olu?an askerler zaman zaman görevler yapm??lard?r.Di?er yandan Ermeniler,Türk egemenli?ine girdikten sonra,Bizans,Arap ve Rus idaresindeki hayatlar?ndan farkl? bir hayat tarz? ya?amaya ba?lam??lar,hatta refah ve huzura kavu?mu?lard?r.Selçuklu Türkleri’ni bir kurtar?c? olarak kabul etmi?lerdir.Gerek Büyük Selçuklu ?mparatorlu?u,gerekse Türkiye Selçuklu Devleti döneminde geni? bir hürriyet ve ho? görü içinde ya?amalar?n? sürdürmü?lerdir.
Osmanl? hakimiyeti s?ras?nda da yine ayn? gelenek devam ettirilmi?tir.Osmanl? Devleti’nin kurucusu Osman Bey,Ermeniler’in Bizans’?n zulmünden korunmalar? için Anadolu’da ayr? bir toplum olarak örgütlenmelerine izin vermi? ve ilk Ermeni dini merkezi Kütahya’da kurulmu?tur.Bursa’n?n fethinden sonra dini merkez buraya ta??nm??t?r.Fatih Sultan Mehmet’in 1453 tarihinde ?stanbul’u fethetmesinden sonra ç?kar?lan bir ferman-? hümayunla ?stanbul’da bir Ermeni patrikhanesi kurulmu?tur.Bundan sonra Ermeniler,“Gregoriyan Milleti”olarak örgütlenmi?lerdir.Kendilerine tan?nan hak ve ayr?cal?klar? ba?ar?yla kullanarak h?zla geli?mi?lerdir.Osmanl? kültür,ya?am tarz? ve yönetim biçimini benimseyerek k?sa zamanda Türkler’in güvenine lay?k olmu?lar ve “Millet-i Sad?ka”ünvan?n? almaya hak kazanm??lard?r.Bu sadakatlerinden dolay? kamu hizmetinde de önemli yerlere gelmi?lerdir. Vali,müfetti?,elçi,hatta naz?r olarak tayin edilmi?lerdir.
Ermeniler,bununla da yetinmeyip 1830-1840’lardan itibaren bürokratik güce de sahip olmu?lar,gerek reform hareketlerine, gerekse ülkedeki di?er geli?melere sadece talep eden veya etkileyen taraf olarak de?il teklif eden,yönlendiren,icra eden taraf olarak da kat?lmaya ba?lam??lard?r.
K?saca XIX.yüzy?l?n son çeyre?ine kadar Osmanl?lar’?n bir“Ermeni Sorunu”olmad??? gibi,Ermeni tebaan?n da Türk yöneticileriyle halledemedikleri bir meselesi mevcut de?ildi.Mülkiye mektebi mezunu Cezayir kaymakam? blan Mihran Boyac?yan bu hususta ?u yorumu yapmaktad?r;“bütün ?slam dininin z?mmilere tan?d??? hak ve hürriyetlerin Ermeniler ba?ta olmak üzere Osmanl? Devleti’nin di?er tebaas?na da da??t?lm??t?r”.[3]
Bu ?ekilde geni? hak ve imtiyazlara sahip olarak ya?arken Ermeniler,pek çok sebeplerden ve müdahalelerden dolay? bilinçlenmeye ba?lam??lar,ayr?l?kç? bir tutum içerisine girmeye ba?lam??lard?r.Belli bir zamana kadar millet olmad?klar? halde,daha sonra millet olma iste?ini duymaya ba?lam??lard?r.??te bunun pek çok sebebi vard?r.Bütün ayr?l?kç? fikirler önce din ve din adam? görüntüsündeki misyonerler vas?tas?yla ba?lat?lm??t?r.Ermeniler aras?nda XVII.yüzy?lda ba?layan Katoliklik propagandas? tesirli olmu? ve uzun süren çeki?melerden sonra 1830’da Osmanl? Devleti,Ermeni Katoliklerini ayr? bir millet olarak tan?m??t?r.Bu olay?n alt?nda Frans?zlar?n etkisi olmakla birlikte,di?er yandan ?ngilizler’in telkiniyle de 1850’de Protestan milleti olu?turulmu?tur.[4]Tanzimat Ferman?’n?n ilan?yla ba?layan bu de?i?meler k?sa süre sonra Islahat Ferman?’n?n ilan?yla aç?klanmas?yla daha da geli?mi?tir.Ermeniler yeni bir millet nizamnamesi yapm??lar ve asillerin tahakkümünü tamamen ortadan kald?rmak istemi?lerdir.1860 y?l?nda bu nizamname kabul edilmi? ve 1863’te Bab-? Ali taraf?ndan 99 madde halinde “Ermeni Milleti Nizamnamesi”ad?yla kabul edilmi?tir.140 temsilciden olu?an bir meclis kurulmu?tur.
Bütün bu geli?meler sonucunda ?stanbul Ermeni Patri?i sadece dini bir lider durumunda kalacakt?.Bu durumdan pek fazla ho?lanmad??? için XIX.yüzy?l?n en kuvvetli ak?m? olan milliyetçilikten medet umar duruma dü?mü?tür.Mesele ?u ?ekilde tespit edilmi?ti;Osmanl? Devleti içinde bir toprak parças?na sahip ç?kacak bu toplumsal muhtariyetlerini s?n?rlar? belli bir yörede yo?unla?t?r?p,kurulacak olan Ermenistan’a sahip ç?kacak Ermeni milletini yaratmak.??te Ermeni milliyetçili?inin uyanmas?nda Kilise’ye en büyük yard?m? büyük güçler sa?lam??t?r.Hatta büyük güçler içinde de Ruslar diplomatik alanda Ermeni dosyas?n? açan ilk devlet olarak kar??m?za ç?kmaktad?r.“Böl ve yönet”adl? emperyalist siyasetini izleyerek bu milliyetçili?i desteklemi?tir.[5]Çünkü bunu yapt?klar? taktirde önemli bir meselelerini hem ihraç edecekler hem de Osmanl? Devleti’ne müdahale kap?s?n? açarak Ermeniler’den faydalanma f?rsat?n? elde edeceklerdir.Ruslar,bu amaca hizmet için Eçmiyazin katalikoslu?unu kullanm??lard?r.Osmanl? Devleti’ndeki baz? patrikleri elde etmi?ler ve faaliyete ba?lam??lard?r.[6]
Yine Rusya örne?inde oldu?u gibi ayn? yolu ?ngilizler de denemi?ler,Ermeniler’e dini kanallar vas?tas?yla ula?may? amaçlam??lard?r.Osmanl? topraklar?nda nüfus alan? yaratma görevini misyonerlere vererek Türkiye üzerinde himaye hakk? elde etmeye çal??m??lard?r.Ermeniler’i kendi kiliselerine çekebilmek için görkemli tap?naklar,okullar ve hastaneler açm??lar, Ermeni komitelerine düzenli maa?lar ba?lam??lard?r.Hatta Amerikan misyonerleri dahi ?ngiltere’nin hesab?na çal??m??lard?r. Osmanl? Devleti’ne yönelik iftiralar ve as?ls?z iddialar ileri sürerek,devlet içerisindeki sözde mazlum az?nl?klara kötü muamele yap?ld??? yolunda Bat? kamuoyunda kendi yanlar?na çekip,hem maddi yard?m hem de diplomatik destek elde etmi?lerdir.
Böylece yap?lan bütün bu misyonerlik faaliyetleri sonucu kiliselerin himayese alt?nda bir Türk dü?manl??? do?mu?tur.Gerek patrikhaneye ba?l? cemaat okullar?nda gerek misyonerlerin açt??? kolejlerde Ermeni gençleri Frans?z ?htilali’nin milliyetçilik ilkesi ile tan??m??lard?r.Bunun yan?nda Ermenistan co?rafyas?n?,abart?lm?? edebiyat?n? ve uydurma ve efsanele?tirilmi? tarihlerini de ö?retmi?lerdir.Ö?rencilere verilen defterlerde mutlaka Ermenistan haritas?,armas? verilerek Ermenistan için ayaklanmadan ba?ka çarelerinin kalmad??? anlat?l?yordu.[7]
K?sa bir süre sonra bu propaganda okul d???na da ta??r?lm?? ve konsoloslar vas?tas?yla halk da bilinçlendirilmeye çal???lm??t?r.Olay? daha da büyüten ?ngiltere ve Fransa propaganda yöntemini de a?arak Ermeni komitac?lar?n? silahl? çat??ma için e?itmek üzere Do?u Anadolu’ya görevliler göndermi?lerdir.II.Me?rutiyet’in ilan?n? takiben bu çabalar?n? daha da aç??a ç?karmaktan çekinmemi?lerdir.[8]
Sonuçta plan?n birinci safhas? tamamlanm?? Osmanl?-Ermeni cemaatinde milliyetçi hisler uyand?r?lm??t?r.Art?k s?ra amaçlar?n gerçekle?tirilmesine gelmi?ti.Bunun için yurt içinde hem de yurt d???nda cemiyetler kurmu?lard?r.H?nçak ve Ta?nak bu örgütlerden en önemlileridir.H?nçaklar,Rusya’n?n himayesinde bir Ermenistan fikri güdüyorlard?.Ta?naklar ise ba??ms?zl?k için ?stanbul,Trabzon ve Van’da merkezler kurmu?lar ve örgütlenmi?lerdi.Her ikisi de hareket yöntemi olarak terörü benimsemi?lerdir.[9]Toplu katliamlar yaparak hayali Ermenistan’dan Türkler’i göç etmeye zorlamay? planl?yorlard?. Komitac?lar,önemli bir gerçe?in de fark?ndayd?lar,buda davalar?n? yaln?z ba?lar?na kazanamayacaklar? gerçe?i idi.Dünya siyasetine hakim güçlerin bu konuya e?ilmelerini sa?lamak gerekiyordu.?öyle ki,Do?u Anadolu’da isyanlar ç?kart?larak yöre halk? tahrik edilecek ve Türkler misilleme için Ermeniler üzerine sald?rt?lacaklard? ve böylece iç sava? ç?kartacaklard?. Osmanl? Devleti’nin ald??? tedbirler katliam ?eklinde kamuoyuna yans?t?lacak ve devletler katliama son vermeye davet edileceklerdi.Devreye giren büyük devletler,Ermeniler lehine baz? yeni düzenlemeler isteyecekler ve muhtariyete ula?acaklard?.
??te bu planlar gere?i ilk olarak 1890’da Erzurum’da isyan ç?kartt?lar.1892-1893’de Kayseri,Yozgat,Çorum ve Merzifon olaylar? 1894’de Sasun ?syan?,1895’de Bab-? ali gösterisi ve Zeytun ?syan?,1896’da Van ?syan? ve 1903’de II.Sasun ?syan?,1905’de Sultan II.Abdulhamid Han’a suikast te?ebbüsü 1909’da Adana ?syan? ç?kart?lm??t?.Sonuçta müdahaleler ba?lam??,1877-1914 y?llar? aras?nda önemli müdahaleler ya?anm??t?r.1877-1878 Osmanl?-Rus sava?? sona ererken ?stanbul patri?i Nerses Varjabedyan,Eçmiyazin Katalikoslu?u arac?l???yla Rus çar?ndan,Rusya’n?n Do?u Anadolu’da i?gal etti?i topraklar? Osmanl?lar’a geri vermemesini istemi? ve bununla da yetinmeyerek Ayestefanos’daki Rus karargah?na gidip Grandük Nikola ile görü?mü? ve Do?u Anadolu’nun Ruslar taraf?ndan ilhak?n?,bu olmazsa bölgeye Bulgaristan’a oldu?u gibi özerklik verilmesini bu de mümkün de?ilse bölgede Ermeniler lehine ?slahat yap?lmas?n? ve bu ?slahat tamamlan?ncaya kadar Rus ordusunun geri çekilmemesini talep etmi?tir.Patri?in bu talebi kabul edilerek Ayestefanos Antla?mas?’n?n 16.Maddesi Ermeniler için haz?rlanm??t?r.Bu maddeye göre;Osmanl? Devleti,Ermeniler’in yerle?ik olduklar? eyaletlerde bölge menfaatlerinin gerekti?i ?slahat? vakit kaybetmeden yerine getirece?ini ve Ermeniler’in Müslüman Türkler’e kar?? emniyetlerini koruyacaklar?n? taahhüt etmi?tir.[10] Bu madde ile Ruslar için art?k K?r?m,y?llard?r özlemini çektikleri Osmanl? Devleti’nin içi?lerine kar??ma ve Do?u Anadolu’da nüfuz kurma hayalini gerçekle?tirebilme imkan?n? elde etmi?lerdir.
Di?er yandan ?ngiltere bu geli?meleri kayg? ile izlemi? ve Rusya’n?n Ermeniler’i himaye perdesi alt?nda Do?u Anadolu’yu Balkanla?t?r?p,nüfuzunu ?skenderun ve Mezopotamya üzerine yaymak isteyece?ini dü?ünerek[11]Berlin’de kongre toplam??(1878) burada muhtariyet yerine ?slahat formülünü kabul etmi?tir.Böylece Berlin Antla?mas?’n?n 61.Maddesi ?u ?ekilde tespit edilmi?tir.“Bab-? Ali,Ermeniler’le meskun vilayetlerde mahalli ihtiyaçlar?n lüzum gösterdi?i tensikat ve ?slahat? vakit geçirmeksizin tatbik itmeyi kabul edecekti”[12]
Böylece Ermeniler,bu anla?mayla siyasi aç?dan büyük faydalar sa?lad?lar.Ermeni Meselesi art?k bundan sonra uluslararas? arenada gündeme getirilmi? oluyordu.Ermeniler bu anla?madan sonra önemli bir gerçe?in fark?na varm?? ve ?ngiltere’nin deste?i olmaks?z?n amaçlar?na ula?amayacaklar?n? anlam??lard?.Fakat ?ngiltere’nin bu destekten bekledi?i ç?kar? göz ard? etmi?lerdi. Hem Rusya hem de ?ngiltere Ermeniler’i kendi ç?karlar? do?rultusunda kullan?yorlard?.Rusya,Do?u Anadolu’nun ilhak?n? olup bitti?e getirmek istiyordu.Daha do?rusu Ermenisiz bir Ermenistan kurmak istiyordu.Çünkü kendi hakimiyeti alt?ndaki Ermeniler’in de ayn? talepte bulunmalar?ndan daha da önemlisi Kafkas ve Osmanl? Ermenileri’nin i?birli?i yapmas?ndan korkuyordu.[13]
Yap?lan anla?malarda verilen tavizlere ra?men II.Abdulhamid ?slahat tasar?s?n? uygulamamak için direnmeye ba?lay?nca ?ngiltere hemen devreye girmi?,Osmanl? Devletini Berlin Anla?mas?’n?n hükümlerini yerine getirmeye zorlam?? ve ?slahat önerilerini önce Avrupa’ya sonra da ?stanbul’a dikte ettirmeye çal??m??t?r.Fakat II.Abdulhamid’in ?srarl? tutumu kar??s?nda geri çekilmek zorunda kalm??t?r.Böylece komitelerin bir biri ard?na ç?kard?klar? isyanlara ra?men Ermeni muhtariyeti rafa kald?r?lm??t?r.
Zaten bundan sonra Almanya tehlikesi kar??s?nda birle?en ?ngiltere ve Rusya Ermeniler’i kullanmay? planlarken yap?lacak olan müdahalelerde birlikte davranmaya ba?lam??lard?r.1909 y?l?ndaki Adana olaylar?ndan sonra Ermeni ?slahat? konusu bir kez daha uluslararas? arenaya ta??nm?? ve Bab-? ali 24 Nisan 1913’de ?ngiltere’ye ba?vurarak bu devletin yard?m? ile Do?u Anadolu’da düzenlemeler yap?lmas? niyetinde oldu?unu belirtmi?tir.Ayr?ca Londra’dan Do?u Anadolu’da görevlendirilmek amac?yla Jandarma, subay ve müfetti?ler atamas? talebinde bulunmu?tur.Bu talebi Rusya’ya ileten ?ngiltere,Rusya’n?n meseleye çözüm getirmesini istemi?tir.Rusya ise bu hususta oldukça kararl? olup,Do?u Anadolu’ya istedi?i ?ekil verilmedi?i taktirde bölgeyi i?gale haz?r oldu?unu bildirmi?tir.
Geli?en bu olaylar? Almanya’da yak?ndan izlenmekteydi.Çünkü bu devletinde Osmanl? ülkesinde ç?kar? vard?.Türkiye’nin toprak bütünlü?ünün sa?lanmas?,Berlin-Ba?dat demiryolu projesinin gerçekle?mesi ile yak?ndan ilgiliydi.Osmanl? Devleti ne kadar uzun süre hayat?n? devam ettirse Almanya’da o ölçüde zengin potansiyelden faydalanma f?rsat?n? elde edecekti.Bunun için Almanya’n?n telkiniyle Bab-? ali Do?u Anadolu’da bir“Ermenistan”yaratacak olan Rus ?slahat tasar?s?n? reddetmi?tir.Fakat pazarl?klar yine devam etmi? ve uzun süren bu görü?melerden sonra projede baz? de?i?iklikler yap?larak 8 ?ubat 1914’te anla?ma imzalanm??t?r.Buna göre Do?u Anadolu’daki vilayetlerin bir kaç?nda Ermeni egemenli?i kabul edilmi?tir.[14]Fakat Birinci Dünya Sava??’n?n ç?kmas?yla bu anla?ma ka??t üzerinde kalm??t?r.
Böylece Birinci Dünya Sava?? ertesinde büyük devletler Ermeni ?slahat?nda ve di?er meselelerde uzla?maya varm??lard?.Osmanl? Devleti’nin sava?a dahil olmas?yla birlikte müttefikler kendi aralar?nda yapt?klar? bir dizi gizli anla?malarla Osmanl? Devleti üzerindeki siyasi emellerini tamamen aç??a vurmu?lard?r.Bu anla?malar?n ilki 1915 y?l? ba??nda yap?lan ?stanbul Anla?mas? olup,?ngiltere,Fransa ve Rusya taraf?ndan imzalanm??t?r.Daha sonra ?talya’y? da kendi yanlar?nda sava?a çekmek isteyen ?tilaf devletleri 26 Nisan 1915’te imzalad?klar? Londra Anla?mas?’yla Roma’ya Türkiye üzerinden pay vermeyi vaad etmi?lerdir.
Yap?lan bu gizli anla?malar?n en geni? kapsaml?s? ise,Sykes-Picot-Sazanof Antla?mas? olmu?tur.Ekim 1916’da son ?eklini alan antla?maya göre Rusya ba??ms?z bir Arap devleti ya da Arap devletleri federasyonu kurulmas?n? ve Suriye,Adana ve Mezopotamya’n?n ?ngiltere ile Fransa aras?nda payla??lmas?n? kabul ediyordu.Buna kar??l?k Erzurum,Van,Bitlis vilayetleriyle Van’?n güneyinde F?rat,Mu? ve Siirt vilayetleri aras?nda kalan topraklar? ve Trabzon’un bat?s?nda sonradan tespit edilecek bir noktaya kadar Karadeniz k?y?lar?n? Rusya al?yordu.Yap?lan bu payla??ma kar?? ç?kan ?talya’n?n talebi üzerine 19 Nisan 191 7’de Saint-Jean de Maurienne’de yeniden anla?maya var?lm?? ve ?talya’ya Konya,Ayd?n,Antalya ve ?zmir bölgeleri verilmi?tir.[15]
Sonuçta yap?lan bütün bu gizli antla?malara bakt???m?zda Osmanl? Devleti’nin payla??m? projelerinde ?tilaf devletlerinin Ermeni isteklerini dikkate almad?klar?n?,Ermeniler’in“Büyük Ermenistan”ad?n? verdikleri Do?u Anadolu’nun Kafkasya ile birlikte Rusya’ya ilhak edildi?i ve Kilikya’daki“Küçük Ermenistan”?n ise Frans?zlara b?rak?ld??? görülmü?tür.[16]Ermeniler tekrar taleplerde bulununca Rusya Sazanof vas?tas?yla ?u cevab? vermi?tir;“Ermeniler’le yap?lan görü?meler s?rf akademik mahiyettedir.?steklerine yard?m edemeyece?iz”demi?tir.[17]Ermeniler tekrar isteklerini yenileyince Sazanof yine ?u cevab? verir;“?ayet Ermeni temsilcileri Kilikya’n?n müstakbel Ermenistan’?n s?n?rlar? içine girmesi hususuna Frans?z kabinesini yatk?n hale getirirse,o zaman bizde bir ?ey dü?ünürüz”demi?tir.[18]
Yap?lan bir ba?ka ba?vuru üzerine ise,Sazanof,Ermeni davas? hamili?inin Rusya’ya uluslararas? siyasette getirece?i imkanlar? göz önünde tutarak diplomatik bir kar??l?k vermeyi ye?lemi?tir.Rusya’n?n ve Fransa’n?n bu kat? tutumuna kar??l?k Sykes görü?meleri s?ras?nda Ermeni meselesinin gelecekte dört formülle çözümlenebilece?ini iddia etmi?tir.Bu çözümler ?unlard?r: Önce Türk hakimiyeti alt?nda bir Ermeni devleti kurmak,ikinci olarak;tarafs?z idarecilerin yönetimi ve milletleraras? denetim alt?nda bir Ermeni devleti olu?turulmas?,üçüncü olarak Ermenistan’? tamamen Rusya’ya teslim etmektir,dördüncü olarak Ermenistan’?n Fransa ile Rusya aras?nda payla?t?r?lmas?n?n bir çözüm hatta en uygun formül oldu?unu aç?klam??t?r.[19]
B?R?NC? DÜNYA SAVA?I’NDA ERMEN? ÖRGÜTLER?N?N FAAL?YETLER? VE TÜRK-ERMEN? ?L??K?LER?
Ermeniler yapt?klar? faaliyetler,isyanlar,te?kilatlar ve siyasi ba?vurularda her zaman ba??ms?z Ermenistan’? hayal etmi?lerdi.Fakat onlar?n bu ba?vurular?na büyük destek olan Rusya’n?n amac?n? Boryan ?u ?ekilde dile getirmi?tir;“Çarl?k hükümetinin Ermeniler’in ba??ms?zl??? ve Ermeni devletinin kurulu?uyla ilgilendi?i yoktu.Fakat Ermeniler’in hayalleri çok daha farkl?yd?.Ermeniler,kendilerinin ?ran yönetiminden kurtulmas? ve ba??ms?z bir Ermenistan devletinin kurulmas? için,I Petro’nun askeri gücünden faydalanmay? arzu ediyorlard?”.[20]Gerçekten de yap?lan yorum do?ru idi.Çünkü Ruslar 1828’den sonra Ermeniler’in ya?ad??? bölgeleri i?gal etmi?ler ve i?gal ettikleri bu bölgelerde Rusla?t?rma politikas? yoluna gitmi?lerdir.[21]Buna ra?men Ermeniler’i kand?rmalar? zor olmuyordu.Rusya’n?n s?cak denizlere inme amac?yla kendisine Osmanl? Devletindeki bütün H?ristiyanlar?n kurtar?c?s? s?fat?n? vermesi üzerine Erivan’daki Ermeniler de Kafkasya’n?n güneyindeki soyda?lar?n? k??k?rtmaya ba?lam??lard?.Böylece Ermeni ihtilalcileri yava? yava? kendilerini gösterme imkan?n? buluyorlard?. Özellikle geni? çapl? Rus Ermeni yak?nla?mas? 1854-1855 K?r?m Sava??’nda daha da artm??t?.Sava? ba?lar ba?lamaz Türk tabiiyetindeki birçok Ermeni Rus taraf?na geçmi? ve onlar?n hesab?na casusluk yapm??lard?.1877-1878 Osmanl?-Rus sava??nda da Rusya’daki Ermeniler,Ruslar’la ayn? ?artlarda sava?m??lard?.[22]Sava?larda kullan?lan Ermeniler,asl?nda sonuçta her hangi bir özgürlü?e kavu?amayacaklard?.Çünkü di?er yandan Rusya,Ermeniler aleyhinde de faaliyetlerde bulunuyordu.Kafkasya’da Gregoryan Ermenileri’ni Ortodoks mezhebine geçmeye zorlam??t?.Haziran 1909’da Çar’?n emriyle kiliselere ait mallar ilgili bakanl?klara devredilmi?,ayn? emirle bütün Ermeni okullar?na Rusça e?itim mecburi k?l?nm??t?.Bu emrin uygulanmas?nda asker kuvveti kullan?lm??,kiliseler tahrip edilmi?,ruhbanlar zindanlara at?lm??t?.Hatta 1901 y?l?nda Çarl?k hükümetinin yay?nlad??? tamimle daha önce Anadolu’daki Ermeni isyanlar?ndan kaçarak Rusya’ya iltica eden Ermeniler’in derhal Rus tabiiyetini kabul etmeleri veya Rus topraklar?n? terk etmeleri istenmi?ti.[23]
K?saca Çarl?k Rusyas? için Ermeni meselesi bir amaç de?il,sadece sömürgeci ve i?galci niyetlerinin gerçekle?tirilmesi için bir araç olarak de?erlendirilmi?ti.Rusya Do?u Anadolu’yu ele geçirdi?i taktirde,yak?nda do?uda etkisini kuvvetlendirecek, Akdeniz ve ?ran Körfezi’ne yol açacak stratejik bir üs olarak kullanmay? planl?yordu.Bu amac?na ula?mak içinde her yolu sak?ncas?z görüyordu.
Hatta son zamanlarda siyasetini tekrar de?i?tirdi?ini görmekteyiz.Önceden Ermeniler’i tazyik alt?nda bulundurulduklar?ndan dolay? gerçek Ermeni ihtilalcilerinin Rusya’ya kar?? daima emniyetsizlik ve güvensizlik beslemekte olduklar?n? dikkate alan Rusya,derhal yol de?i?tirmi? ve Eçmiyazin manast?r?n?n önceden al?nm?? olan bütün mallar?n? geri vermi? ve Ermeni siyasi mahkumlar? hakk?nda genel af ilan etmekle lütufkarl??a ba?lam??t?r.[24]Ruslar için maksat Do?u Anadolu’da huzur ve sükunu bozmakt?.Bunun için önce Ermenileri himaye etmek ve onlar?n lehine Avrupa’n?n merhamet hislerini uyand?rmak gerekiyordu. Bunun yan?nda bölgedeki a?iret reislerini ve ?eyhleri te?vik ederek bunlar? hem hükümet ve hem de Ermeniler aleyhine ayakland?rmak gerekiyordu.Hatta bu amaçlar?n? gerçekle?tirmek için pek çok giri?imde dahi bulunmu?lard?r.[25]
Gerçekte Ermeniler’in makul ve mant?kl? dü?ünenleri Ermeni ba??ms?zl???n?n kanla,?iddetle kazan?lmas?na kesinlikle raz? de?illerdi.Çünkü Osmanl? devleti sava?tan galip ç?karsa Ermeniler,kanl? icraatta hiç bir ba?ar? edemezdi.Kaybetti?i taktirde ise,Osmanl? Devleti çökecek ve“Vilayat-? ?arkiyye”meselesi,H?ristiyan Ermeniler’i önceden beri himaye eden Avrupa taraf?ndan yeniden meydana ç?kar?lacakt?.Her iki ?ekilde de isyan ç?karmak kanl? vas?talara te?ebbüs etmek Ermeni milletini bo? yere me?gul edecekti.Ermeniler,Ruslar’a yard?m ettikleri veya isyan ç?kard?klar? takdirde ittihat komitesinin de ayn? vas?talarla kar??l?k verece?i do?ald?.[26]
Daha do?rusu Osmanl? Devleti sava? zaman?nda dahili ?slahatla ilgilenemeyece?inden,Do?u Anadolu vilayetleri için getirtilmi? olan iki genel müfetti?in memuriyetlerine devam etmesine lüzum görmemi?ti.Zaten sava?a girmesindeki amac? bu sava? sayesinde dahili istiklalimize birer darbe indiren ne kadar devlet kararlar? varsa bunlar?n tümünden kurtulmak ve bundan sonra kendi memleketimizde mahalli ?artlar?n gerektirece?i ?slahat? bizzat kendisi yaparak hür müstakil devlet gibi ya?amakt?.Bunun için bütün dahili ?slahat te?ebbüslerini genel sava?tan sonraya b?rakmaya karar vermi? ve bu karar?n? da Ta?naksütyun reislerine bildirmi?tir.[27]
Di?er yandan Ermeni komiteleri ise,Osmanl? Devleti sava?a girmeden önce Osmanl? Devleti’nin Rusya’ya kar?? sava?a girmesi halinde alacaklar? durumu tespit için toplant?lar yap?yorlard?.Birle?ik Milli Ermeni Kongresi’nde Ermeniler’in,Osmanl? Devleti’ne sad?k kalmalar?,askeri görevlerini yapmalar?,d?? teorilere kap?lmamalar? ?eklinde bir karara varm??lard?.[28] Hatta Ta?naksütyun reisleri de bu ?ekilde propagandalar yaparak bu suretle Osmanl? Devletine güven vermek istemi?lerdi.Di?er yandan da durumun alaca?? ?ekli bekleyerek bütün kuvvetleriyle haz?rlanmay? ihmal etmemi?lerdi.Ald?klar? olumlu karar?n hemen akabinde Erzurum’da Ta?naksütyun’un VIII.Kongresi toplanm?? ve bu toplant?da sava? ç?kmas? halinde Osmanl? Devleti ile mücadele karar? al?nm??t?.[29]1914 y?l?nda Tiflis’e gelen Çar taraf?ndan kabul edilen Eçmiyazin katalikosu Kevork,Çar’a hitaben yapt??? konu?mada Ermeniler’in kurtulu?unun Osmanl? Devleti’nden ayr?larak ve Ruslar?n himayesinde kurulacak bir Ermenistan devletiyle mümkün olabilece?ini söylemi?tir.[30]Ermeniler,bununla da yetinmeyip sava??n ilk günlerinde Ta?naksütyun partisinin d?? ili?kilerini yöneten Dr.Zavriyev,Kafkas genel valisi Vorontzof-Da?kov ile görü?mü?,partisi ve Ermeni milleti ad?na,ç?kacak sava?ta Ermeniler’in Kafkas cephesinde Türkler’e kar?? Rus ordusuna,elden gelen bütün desteyi göstermeye ve partinin bütün gücünü genel valinin emrine haz?r oldu?una dair teminat vermi?tir.[31]
Böylece bir taraftan Çarl?k Rusyas?’n?n tahriki di?er taraftan katalikos ve komitecilerin gayretiyle Kafkasya’da Türkler’e kar?? büyük bir mücadelenin ba?lang?c? ba?lam??t?r.[32]Rusya ise bütün bu planlar? do?rultusunda di?er devletlerin prensip itibariyle fikrini de ald?ktan sonra ?stanbul’daki elçisi Bay Giers vas?tas?yla Bab-? Ali’ye bir teklifte bulunmu?tu.Teklif ?öyle idi;“Alt? vilayetin birle?tirilmesi,bir idare makam? kurulmas? Müslüman ve H?ristiyanlar?n ayn? oranda silah alt?na ça?r?lmas?,memur ve bilhassa polislerin tayininde ayn? oranda dikkate al?nmas?,bu vilayetin bir genel vali taraf?ndan idaresi”.[33]Rusya’n?n bu teklifi görü?ülmeye ba?lan?ld???nda Rus elçisi,Rusya’n?n bu meseleyi Türk menfaatlar?na uygun biçimde halletmek arzusunda bulundu?unu ve bu iyi niyetli teklif kar??s?nda tereddüt edilmemesi gerekti?ini bildirmi?ti. Fakat teklif,Türk istiklaline ayk?r? dü?tü?ü için kabul edilmemi?ti.Hatta teklifler kar??sInda Ermeniler’in ikna edilmesi yoluna gidilmi?,yabanc? müdahalenin d???nda ?slahat?n birlikte yap?lmas? teklifinde bulunman?n daha uygun olaca?? dü?ünülmü?tü.Fakat Ermeniler’in art?k bu vaatlere güvenleri kalmad???ndan yap?lan teklifleri reddetmi?lerdi.[34]
Harbin ilan?yla birlikte Osmanl? Devleti,tarafs?z seferberli?ini ilan etti?inde,i?te bu ilan keyfiyeti sanki Ermeniler’i çal?nm?? bir mücadele çan? olmu?tur.Harbin ba?lamas?yla birlikte ?stanbul’daki Ta?naksütyun merkezinde de faaliyetler ba?lam??t?.H?nçak,Ramgavar ve Veregazminal komiteleri de birle?erek ortak bir hareket hatt? kararla?t?rmak suretiyle Ta?nak komitelerine ?u ?ekilde talimatlar ya?d?rm??lard?r.“Rus ordusu s?n?rdan ilerler ve Türk ordusu da çekilirse her taraftan birden eldeki vas?talarla k?y?m yap?lacak ve Türk ordusu iki ate? aras?nda b?rak?lacak,devlet binalar?yla müesseseleri berhava edilecek,hükümet kuvvetleri dahilde i?gal olunacak,yerli kafileleri vurulacak yok Türk ordusu ilerlerse,Ermeni askerleri Ruslarla birle?ecek ve birliklerden firar ederek çeteler kuracaklard?r...[35]
Al?nan bu önemli kararlardan sonra Ekim 1914’de Rusya ile beraber Ta?naksütyun cemiyeti de Osmanl? Devleti’ne harp ilan etmi?ti.Komite bir beyanname ile,bütün kuvvetleriyle Rusya’y? destekleyeceklerini dünyaya bildirmi?tir.Türk tebaas? olan bir çok Ermeni de bu harekete kat?lmak için Kafkasya’ya gelmi?ler ve çetelere girmi?lerdi.[38]Böylece sava??n ba?lamas?n? f?rsat bilen dünyan?n her yerindeki gönüllü Ermeniler,Kafkasya’ya gelmi?lerdi.Ayr?ca Rus ordular?nda da Rus idaresinde ya?ayan Ermeni askerler de bulunuyordu.Türk-Rus sava?? ba?lad???nda,Ruslar taarruza geçmeden önce Kafkasya’da da Ermeniler haz?rl??a ba?lam??lard?.Ermeni komitac?s? Antranik,Tiflis’e getirilerek,bunun emrinde Ermeni intikam alaylar? kurulmu?tu.Osmanl? Mebuslar Meclisi’nde üye olan Erzurum milletvekili Karakin Past?rmac?yan ve daha bir kaç Ermeni milletvekili,te?kilat için Tiflis’te toplanm??lar ve dört gönüllü müfrezesi kurmu?lard?.
Kafkas Genel Valisi Vorontzof-Da?kov’un emirlerine göre bunlar harp ba?lad?ktan sonra,üç hafta içinde harekat alan?na gireceklerdi.Rus komuta heyetinin plan?na uygun olarak,Ta?naksütyun cemiyetinin verdi?i kararlara göre;Antranik’in kuvvetleri,Van’a yakla??r yakla?maz,oralarda bulunan Ta?nak muharipleri da?lara ç?karak isyan bayra??n? çekeceklerdi.Esasen Van’da ve daha bir çok yerlerde ayaklanma te?kilat? y?llardan beri haz?rlanm??t?.Ekim 1914’te Rus Kafkas ordusu Osmanl? s?n?r?n geçer geçmez Antranik kumandas?ndaki Ermeni alay? da Van yönünden harekete ba?lam??t?.[37]Ruslar ise,sadece Kafkasya’daki Ermeniler’i silahland?rarak sava?a haz?rlamakla kalmam??,ayn? zamanda sava? ç?kt???nda öncü birlikleri vazifesi görebilecek Osmanl? Ermenileri’ne de silahland?rm??t?.Bunun yan?nda Ta?naksütyun cemiyeti arac?lI??yla para yard?m?nda dahi bulunmu?tu.[38]Di?er taraftan Çar II.Nikola da bir beyanname[39]yay?nlayarak,Ermeniler’i ayaklanmaya te?vik etmi? ve Eçmiyazin Katolikosu’nu da ayn? ?ekilde faaliyete zorlam??t?.Bu ?ekilde Ermeni gençleri kitle halinde Rus saflar?nda yer ald?klar? gibi,Osmanl? Devleti’nde de çeteler faaliyete geçmi?lerdi.Elli seneye yak?n bir zamandan beri Osmanl? Devleti’nin aleyhinde yapt?klar? çal??malar? kuvveden fiile ç?karmak için,bütün güçleriyle te?kilat kurmaya ve isyan hareketleri için haz?rlanmaya ba?lam??lard?.Anadolu’da bu haz?rl?klar devam ederken harp dolay?s?yla di?er Osmanl? tebaas? gibi silah alt?na al?nan Ermeniler de silahlar?,cephaneleri ve üzerlerine giydirilen asker elbiseleriyle birlikte mensup olduklar? birliklerden kaçmaya ve Osmanl? Devleti bünyesinde kurulan gizli çetelere kat?lmaya ba?lam??lard?r.[40]
??te bütün bu faaliyetleriyle Rusya Birinci Dünya Harbi öncesinde Ermeniler’e kar?? uygulad?klar? bask? siyasetinden vaz geçmi?ti.Çünkü Alman,Avusturya ve Macaristan cephelerindeki durumunu tehlikeye dü?ürmemek için,orada fazla kuvvet bulundurmay? tasarlad???ndan,nispeten zay?f tutmak istedi?i Kafkas cephesinde kendi kuvvetleri yan?nda Ermeniler’den de faydalanmay? esas tutmu? ve Ermeniler’e kar?? gayet iyi muamelede bulunmak ve onlar?n en büyük koruyucusu olmak rolünü tak?nm??t?.[41]
Harbin sonunda ba?ar? kazanaca??na inanan Ermeniler ise,Ruslar?n bu hareketlerini samimi bularak bütün varl?klar?yla onlar?n emrinde çal??may? tanr?n?n bir lutfü olarak telakki etmi?lerdi.Ruslar?n da yard?m?yla ve Rus askerleriyle birlikte ve onlarla kar???k olarak Ermeni çete reisleri ve eleba?lar? ve özellikle Rus harp okulundan yeti?mi? Ermeni as?ll? subaylar taraf?ndan Ermeni birlikleri kurulmaya ba?lanm??t?.[42]
Geli?en bu olaylar üzerinde durulmas? gereken önemli bir nokta olarak ?unu söylemek gerekir.Ruslar harpte Ermeniler’i ayaklanmaya ve kendilerine yard?ma davet ederken onlara;Rusya galip gelirse Do?u vilayetlerinde Islahat projesinin uygulayaca??n? vaad ediyordu.Yani Ermeniler için Rusya’n?n geli?i ile de bir istiklal bahis mevzuu olmuyordu.O halde Ermeni milleti sadece efendi de?i?tirecekti.Esasen o efendinin do?u politikas? da belli idi ve ?u üç prensibe dayan?yordu:
1-Paleologlar?n miras?na konmak için Osmanl? ?mparatorlu?u’nu parçalamak,Ortodoks mezhebini müdafaa etmek,Akdeniz’e ç?kmak.
2-Basra’ya,Hint Denizi’ne inmek.
3-?ran,Hindistan ve Asya ticaretini Rusya’ya çekmek.[43]
Bütün bu plan ve projelerden sonra olu?turulan Ermeni çeteleri Past?rmac?yan ve Papazyan’?n emri alt?nda Van’? i?gal ederek halk? öldürmü?ler ve çe?itli katliamlar yapm??lard?.Önemli Ermeni liderlerinin imzas?n? ta??yan tamimler her tarafa gönderilmek suretiyle Ermeni gönüllü listeleri ço?alt?lmaya çal???ld?.Tamim ?öyle idi;“Ermeni milletinin Rusya ya kar?? de?i?meyen sadakatini göstermesi zaman? gelmi?tir.Ermeniler s?n?r?n ötesinde bulunan bir çok karde?lerini kurtarmak için hiç bir fedakarl?ktan çekinmemelidir”.[44]Bu ?ekilde ço?alt?lmaya çal???lan gönüllü listelerine Amerika’dan,?ngiltere’den, Fransa’dan,Bulgaristan’dan,Romanya’dan ve hatta bütün Rusya’dan gelen Ermeniler giriyorlard?.Bunlar mallar?n? sat?p, ticaretlerini,i?lerin b?rak?p,silah ve cephanelerini temin edip toplanma yeri olan Tiflis’e ko?mu?lard?.[45]Çarl?k bayra??n?n hizmetine giren Ermeni gönüllüleri a?a?? yukar? üç tümen yani bir kolordu tutar?ndayd?.[46]Bu defa Ermeniler için olmak veya olmamak meselesi söz konusuydu.[47]
Hatta 13 Nisan 1915 tarihinde Bükre? Ate?emiliterli?i’nden Ba?kumandanl??a gelen bir yaz?da,Kafkasya’daki Ermeni gönüllü birliklerinin kurulu?lar? ?öyle gösterilmi?tir:
1-Me?hur ihtilalci Antranik kumandas?nda,iki bin Ermeni gönüllüsü ve iki Don-Kazak taburu,Van bölgesinde.
2-?htilalci Hamazasb kumandas?nda bin iki yüz Ermeni gönüllüsü ve iki Don-Kazak taburu,Van bölgesinde.
3-?htilalci Past?rmac?yan kumandas?ndaki iki bin Ermeni gönüllüsü ve Pakkori Kazak taburu,Kars-Erzurum genel istikametinde.
4-?htilalci Keri kumandas?nda bin Ermeni gönüllüsü ve iki Kazak taburu,Kars bölgesinde.
5-?htilalci Karakin kumandas?ndaki bin be? yüz Ermeni gönüllüsü ve bir Kazak alay? Erzurum cephesinde.
6-?htilalci Hayk kumandas?nda iki bin Ermeni gönüllüsü Erzurum bölgesinde.
7-?htilalci Arom kumandas?nda on bine yak?n Ermeni gönüllüsü Van ?ehri içinde.Ayr?ca Arom,Van isyan?n? bizzat idare etmi?tir.
8-Tiflis’te alt? yüz Ermeni gönüllüsü e?itim görmektedir.[48]
Ermeni komitelerinin plan? ise ?u ?ekildeydi:
1-Tak?m tak?m silah ve cephanelerle askerden kaçmak,
2-Olaylar ç?karmak tedhi?ler yapmak suretiyle Türk askerlerini,ailelerini,köylerini korumak için görevlerini b?rakt?rarak yerlerine yurtlar?na döndürmek,
3-Seferberlik askeri ula??m tertibat?n? güçle?tirmek,asker,yiyecek,cephane konvoylar?n? vurmak,
4-Ruslar s?n?r? geçer geçmez silaha sar?lmak orduyu iki ate? alt?nda bulundurmak,
5-Gönüllü olarak hükümet silah?yla kaçmak ve Ruslar’a kat?lmak,
6-Bo?altacaklar? köylerde kiliselerini,evlerini,tar?m ürünlerini yakmak ve yang?nlar ç?karmak,
7-?tilaf devletleri hesab?na casusluk yapmak,
8-Türklerin moralini bozmak askerden kaç?rtmak için propaganda yapmak.[49]
Burada Ermeni ihtilalcilerinin tezini Edgar Granville ?u ?ekilde aç?klam??t?r:“Kurtla kuzu hikayesinden faydalanarak,bunlar kendilerini tarihin kötü bir cilvesi olarak emri alt?na giren H?ristiyanlara vah?i duygular besleyen cani bir hükümetin ezdi?i ?rk diye tan?tmakta,bu hükümetin sava?? f?rsat bilip,kendilerinden kurtulmak için yüz binlerce Ermeni’yi katletti?ini iddia etmi?lerdir”.[50]
Asl?nda Ta?naksütyun’un VIII.Kongresi’nde bu konuda iki görü? mevcut idi.Bunlardan birincisine göre,Rus-Türk harbi halinde Ruslar,Türkler’in üstüne y?ld?r?m gibi ani darbe indireceklerdi.O halde Kafkasya’da gönüllü alaylar? haz?r bulunmal?yd?. Bunlar,Rus ordusunun öncüleri olarak Türk ve Kürtler’in Ermeni halka zarar vermemeleri için Do?u Anadolu’nun önemli ve askeri de?eri olan noktalar?n? zaptetmeliydiler.Bundan ba?ka Türkler’in siyasi istekleri tespit edilerek Katagikos taraf?ndan Rus hükümetine sunulmal?yd?.Ermenistan bürosu taraf?ndan özel savunma te?kilat? hakk?nda bölgelerine gizli talimat verilmeliydi. Tehlike zaman?nda içeriye do?ru ilerleyen Ermeni alaylar?yla derhal birle?ilmeliydi.?kinci görü? ise,daha tedbirli idi.Bunu savunanlara göre bat? cephesinde büyük Rus kuvvetleri gerekli olaca??ndan Kafkas ordusu kumandanl???n?n durumundan dolay? Ruslar’?n o kadar h?zl? bir ?ekilde Anadolu’da ilerleyebileceklerini sanm?yorlard?.Buna göre,Türkiye Ermenileri için tehlike kaç?n?lmazd?.Bundan ba?ka Kafkasya’da s?n?r dolaylar?nda baz? noktalara Ermeni sava?ç?lar? kuvvetleri konulmal?yd?.Bunlar bekleyecekler ve umutsuz,zor bir durum belirdi?inde derhal s?n?r? geçeceklerdi.[51]
Ermeni komitelerinin bu planlar? Türk kumandanl???nca biliniyordu.Onun için gerekli önlemlerin al?nmas?nda acele edilmi?ti. Fakat Türk Ba?komutanl??? taraf?ndan al?nan kararlarla olaylar ak?m?na b?rak?lmayacak ve gerekli önlemler al?nacakt?.[52] Fakat ne al?nan kararlar,ne de önlemler Ermeni ve Ruslar?n faaliyetlerini azaltmam??t?.Nisan 1915’e gelindi?inde Ermeni çete reisi Antranik komutas?nda bin iki yüz çeteci fedai,A?kale’ye kadar gelmeyi ba?arm??lard?.Ta?naklar ise,yard?m amac?yla Amerika’n?n Boston ?ehrinden bu gönüllü fedailer için dört bir yedi yüz ruble toplam??lar ve Kafkasya Ermeni ia?e cemiyetine göndermi?lerdi.[53]
Bu suretle harbin ilan?ndan k?sa bir zaman sonra,y?llardan beri haz?rlanan plan gere?ince,köylere kadar te?kilatlanan çeteler,birer birer ve yer yer isyana ba?lad?ktan sonra Bitlis ve Van havalisinde faaliyetlerini art?rd?lar ve bölgeyi yang?n yerine çevirdiler.Rus ordusu ilerledikçe Ermeniler’in ?iddet ve cesaretleri de art?yordu.Anadolu’ya giren Rus ordusunun tek muavinleri Ermeniler idi.?ntikam ve ihtiras emelleri Ermeni çetelerini galeyana getirmi?ti.Rus ve Ermeni’den olu?an f?rkalar, Türk cesetlerini çi?neyerek Erzurum’a do?ru ilerliyorlard?.[54]
Ermeniler’in bu ilerlemesi Ruslar taraf?ndan çok sevindirici bir olay olarak de?erlendiriliyordu.[55]Rus ilerleyi?i ve Ermeni çete faaliyetleri kar??s?nda,Osmanl? ordular?n?n cephelerde,s?n?rlarda sava?mas?na ve ba?ar?l? olmas?na imkan yoktu.Bu ?artlar alt?nda harp sonunda isyan bölgelerinde tek bir Türk’ün dahi canl? kalmayaca?? a?ikard?.En k?sa zamanda tedbir al?nmas? gerekiyordu.Durumu tarafs?z bir ?ekilde de?erlendiren Ba?kumandanl?k,11 Nisan’da hala daha serbestçe çal??an Ermeni komite merkezlerini kapatt?ktan sonra komite reislerini ve tahrikçilerini de tutuklatt? ve 14 May?s 1915’de Tehcir Kanunu’nu ç?kartt?.Bu kanunla bir çok Ermeni çe?itli bölgelere nakledilmeye ba?land?.Nakil olay? hükümetin s?rf vatan savunmas? yüzünden gördü?ü a??r zorunluluklar ve ülkenin u?ram?? oldu?u ac? ?artlar alt?nda yap?lm??t?.Rus i?galinden ve Ermeni gönüllü intikam alaylar?n?n zulümlerinden göçe mecbur olan illerin halk? yerlerinden ç?kar?lan Ermeniler’in durumundan daha kötü ?artlar alt?nda kalm?? bulunuyorlard?.
1915 y?l? Ermeniler için siyasi faaliyetlerinin duraklad??? dönem olmu?tur.Çünkü Ruslar,Van,Van Gölü kuzeyi,Erzurum bölgesini ald?ktan sonra o zaman kadar Ermeniler’e iyi davranan Çarl?k Rusyas? birden bire kendilerinden yüz çevirmi?tir.??gal edilen yerlerin Ermenilik hesab?na terki yerine do?rudan do?ruya Rus topraklar?na kat?lmas? ortaya ç?kar?ld?.Hatta 1916 ba?lar?nda Rus ordusu Erzurum’u ald??? zaman ba?kumandanl?k ?u emri yay?nlam??t?:“Ermeniler Erzurum’da yerle?me hakk?na sahip de?illerdir”.[56]
Asl?nda kendi soyda?lar?n? bu gibi y?k?mlara sürüklemi? olan komiteciler ve türlü k??k?rt?c?lar,çok iyi biliyorlard? ki, Rusya hiçbir zaman ba??ms?z hatta kendi boyunduru?u d???nda özgür bir Ermenistan’?n kurulmas?n? kabul edemezdi.Gerçi 1915 y?l?n?n ortalar?na kadar Ermeni muhtariyeti gibi bir söz dola?m?? ve üçlü anla?ma devletleri aras?nda bu esas?n kabul edilece?ini inand?rabilecek görü?meler olmu?tur.
Ruslar bölgede elden geldi?i kadar az Ermeni bulundurmak istiyorlard?.Çünkü Ermeniler’i kendileri aç?s?ndan tehlikeli görüyorlard?.Ermeniler,Bat? devletlerinden yard?m isteyebilirler,bat? halk efkar?na ba?vurabilirler,kendilerine vaat edilen muhtariyeti isteyebilirlerdi.K?saca Ruslar’a bu bölgede güçlük ç?karabilirlerdi.Ruslar,Ermeniler’e kar?? en çok Kafkas ve ?ran s?n?rlar?nda titiz davranm??lard?r.Öyle ki,Erzurum bölgesi ve Erzurum ?ehri,i?gal birliklerinin ba??nda bulunan I.Ordu kumandan? General Kalitin,bu bölgeye Ermeni unsuru ta??yan hiç bir birlik göndermemi?ti.[57]Fakat bütün tedbirlerin alt üst oldu?u ?htilalden sonra Ermeniler Erzurum’a gönderilmeye ba?land?.Zaten bundan sonra da Ermeniler ?ehir ve köylerde cinayet, ya?ma ve mezalim yapmaya ba?lam??lard?.[58]
Mezalim hakk?nda Twerdo Khlebof ?unlar? söylemi?tir:
“Ermeni gönüllülerinin yapt?klar? korkunç eziyetler ve ya?ma,Rus ordusunun da dikkatini çekiyordu.Her tarafta devam eden ?ikayetler üzerine,bunlar?n faaliyetlerine son vermek,kendilerini da??tmak gerekiyordu.Kafkas genel valili?inin ?iddetli emirlerine kar?? art?k gönüllü te?kilat?n?n devam? mümkün olamayacakt?.Ermeni gönüllü te?kilat heyetleri,Ermeni cemiyetlerinin ba?kanlar?,bu çeteleri da??tmak sorumlulu?unu üzerlerine alam?yorlard?.Nihayet Rus hükümeti bu birlikleri da??tt? ve bunlardan yedi Ermeni taburu kurdu.Rusya Ermeni tebaas?yla bunlar?n birle?tirilmesini kendilerine Rusya hizmetinde bulunan Ermeni subaylar?n?n kumanda etmelerini uygun bulmu?lard?.Bir çok gönüllüler bu taburlara kat?lm??lard?”[59]
Ermeni gönüllüleri ise Türk Ermenileri’ni kurtarmak için acele ediyorlard?.Kendilerinin bütün gayeleri de bu idi.Khlebof’un yazd?klar?yla Rusya’n?n Ermeni faaliyetleri kar??s?ndaki gerçek niyeti aras?nda büyük farkl?l?klar vard?.Bu farkl?l?klar Khlebof’un olaylar? tarafl? bir ?ekilde yazmas?ndan ileri gelmektedir.Çünkü Ermeniler,çete faaliyetleri ve siyasi komiteleri vas?tas?yla ba??ms?zl?k yolunda ilerlemeye çal???rlarken Rusya ve di?er Avrupa devletleri taraf?ndan kullan?lan bir ma?a haline gelmi?lerdi.Bir taraftan Ta?naksütyun Ruslar taraf?ndan aldat?l?rken di?er taraftan da Bogos Nubar,Frans?z hükümeti taraf?ndan kand?r?l?yordu.1916 sonlar?nda Fransa d??i?leri bakan? Ermeniler’den toplanacak do?u lejyonu için gönüllü istiyor ve kar??l???nda da sava?tan sonra Fransa’n?n pay?na dü?ecek olan Kilikya’n?n Ermeniler’e verilece?ini vaad ediyordu.
Buna kar??l?k Rus d??i?leri bakan? Sazanof,Nikolay’a gönderdi?i yaz?s?nda;Ermeni meselesinin çözümü için iki yolun mevcut oldu?unu söylemi?ti.Bunlardan biri;Ermeniler’e tam bir muhtariyet vermek di?eri de;buna kar??l?k Ermeniler’in siyasal önemini s?f?ra indirmek ve bunlar?n yerine Müslümanlar? geçirmekti.Sazanof’un bu teklifleri Rusya’n?n iç ve d?? siyasi menfaatlar? aç?s?ndan tehlikeli olarak görülmü?tü.Bu durumda Rusya için en ç?kar yol Osmanl? Devleti’nden zapt edilen yerlerin yeniden düzenlenmesi s?ras?nda kanun ve adaleti sert bir ?ekilde uygulamakt?.Buna dayanarak sürgün edilen Ermeniler’in Müslümanlar taraf?ndan gasp edilmi? mülklerinin sahiplerine veya varislerine geri verilmesi için çal??maya karar vermi?lerdi.Böylelikle Ermeniler’e belirli çerçeveler içinde ö?retim ve din ba??ms?zl???,dillerinden istifade hakk? verilecekti.[60]
Sazanof’un bu yazas? dikkate de?er olmakla birlikte,Ermenistan dedikleri yerlerden bir k?sm?n? Fransa’ya b?rakmak zorunda kalan Rusya’n?n art?k kendi bölgesinde diledi?i gibi davranamayaca?? ve Ermenisiz Ermenistan siyasetini hiç çekinmeden yürütece?i anla??lm??t?.Dolay?s?yla Do?u Anadolu’da Ermeniler’e kar?? adaletle davran?lacak,Ermeniler’in Rusla?t?r?lmas?na çal???lmayacak,kendi dillerini kullanmalar?na ve okullar?nda bunu ö?renmelerine dinlerine diledikleri gibi ba?l? kalmalar?na güçlük ç?kar?lmayacak ve böylece Ermeni muhtariyeti diye bir ?eyde olmayacakt?.[61]Böylece bir yandan Rusya Ermeniler’le
kendi amaçlar? do?rultusunda ilgilenirken di?er yandan Rusya’da önemli geli?meler ya?anmaktayd?.Çarl?k rejiminin y?k?lmas? üzerine olaylar patlak vermi? ve yeni hükümet Kerenski taraf?ndan kurulmu?tur.
Kerenski geçici hükümeti taraf?ndan Kafkasya için tayin edilmi? özel bir komite görevlendirilmi?ti.[62]Kurulan bu özel komite öncelikli olarak Kafkaslar için bir yüksek komiserin atanmas?n? talep etmi?ti.[63]bu komite Rus Horlamof’un ba?kanl???nda Ermeni M.Babacanyan,Gürcü Çhenkoli ve Türk Caferof’tan meydana geliyordu.[64]
Lenin ise,ihtilalin ba??nda Ermenistan’?n ba??ms?zl???ndan yanayd?.9 Haziran 1917’de Sovyetlerin ilk konferans?nda Lenin: “Ba??ms?z bir Ermenistan Cumhuriyeti yaratmak gerekir.”demi?tir.?htilalden sonra da bu sözlerini ?u ifadelerle do?rulam??t?r. “?ktidar? ele geçirirken acilen Polanya’n?n,Finlandiya’n?n,Ermenistan’?n kendi kendilerini yönetme ve ayr?lma haklar?n? tan?yaca??z”.[65]Bu durum daha sonra Brest-Litovsk bar?? görü?meleri s?ras?nda da söz konusu olmu?tur.
Serge Afanasyan bu konuda ?öyle yorum yapm??t?r.“Di?er Rus halklar?n?n hepsiyle self-determinasyon anla?malar? yap?ld??? halde ne Gürcistan ne de Azerbaycan onun dekleresyonunda yer alm??t?.Acaba komünist bir rejimin yerle?tirilmesinden sonra müttefiklerin kaç?n?lmaz müdahalelerine kar?? bu bölgeyi Rusya’n?n bir tampon bölgesi haline getirilip daha sonraki bir a?amada bu bölgeyi ele geçirmek arzusunda m?yd??Stalin’e göre Ekim ?htilali yaln?zca Ermeniler’e özgürlük getirecekti”.Hatta 31 Ekim 1917 tarihli bir deklerasyonda bu dü?üncesini ?u sözlerle dile getirmi?tir:“Vatanlar?n?n kahraman savunucular? olan, fakat uzak görü?lü politikac?lar? olmayan,bir çok kez kapitalistlerin oyununa gelen Ermenistan’?n evlatlar?,art?k Ermenistan’?n özgürle?me yolunun ve bask? alt?ndaki halklar?n özgürlü?ünün Ekim ihtilalinden geçti?inden ?üphe etmemelidirler”.[66]Gerçekte ise,ink?lapç? Rusya’n?n geçici hükümeti Ermenistan’? ilhak etmeye karar vermi?ti.Ermeniler’in egemen devlet u?runda mücadelesi ve onlar?n siyasi ba??ms?zl???na ermek gayretleri geçici hükümeti de Çar II.Nikola’y? ilgilendirdi?i kadar ilgilendiriyordu.Asl?na bak?l?rsa geçici hükümeti,ezilen milletler de?il,sermayeden çal?nan ç?karlar, Rusla?t?rma politikas? ve Ermenistan’?n zapt? ilgilendiriyordu.[67]
Di?er yandan Rusya’da ç?kan ihtilal ve Rusya’n?n sava?an devletler aras?ndan ayr?lmas?,müttefik hükümet naz?rlar?n?n önceden haz?rlam?? olduklar?“Türkiye’nin gelece?ini düzenleme”plan?n? da kökünden bozmu?tu.Sykes-Picot anla?mas? gere?ince;Sazanof, halk?n?n ço?unlu?u Türk olan Do?u Anadolu’nun büyük bir k?sm?n? alacakt?.Çünkü Çar hükümeti böyle istiyordu.[68]Müttefikler de bu müsaadeyi severek ve isteyerek bah?ediyorlar ve böylece tamamiyle Türk yurdu olan bir memleketi Ermenistan suretinde tan?mak hususunda r?za göstermi? oluyorlard?.
Bu davran?? tarz? müttefiklere de son derece faydal? görünüyordu.Çünkü bu bölgeyi almak suretiyle Rusya,Küçük Asya’da jandarmal?k görevini yükleniyor,böylece müttefik hükümetlerini oralarda bir i?gal ordusu bulundurmak ve bir tak?m masraflara katlanmak külfetinden kurtar?yordu.[69]Fakat daha sonra 1918 y?l?n?n olaylar? onlara Sykes-Picot-Sazanof Anla?mas?’n?n ne kadar suni bir ?ey oldu?unu göstermi?tir.
Esasen ihtilalin ç?kmas? Rus istilas? alt?nda ya?ayan Türkler’in de felaketi olmu?tu.Ruslar,ambarlar?n? ya?ma ederek, otlar?n? satarak subaylar?n? öldürerek kaç?yorlard?.Türkler’in bu f?rsattan istifade ederek istila edilen vatanlar?n? kurtarmaya çal??acaklar? tabii idi.Fakat Ermeniler,onlar?n bu te?ebbüslerini geri b?rakmaya çal??m??lard?.Ruslar memleketlerine döndükçe idareyi,zab?tay?,hükümeti ellerine alm??lard?.
?htilalin yap?ld??? gün Petrograd’da da Sovyetler’in ikinci kongresi yap?lm?? ve ihtilalin ertesi günü(8 Kas?m 1917)kongre taraf?ndan“bar?? dekreti”kabul edilmi?ti.[70]Sovyet hükümeti bu dekrette Birinci Dünya Harbi’nin gizli antla?malar?n? yürürlükten kald?rd???n? aç?klam??t?.[71]Hatta dekrette harp halinde bulunan bütün devletlerin hiç bir toprak ilhak? ve tazminat talebinde bulunmaks?z?n bar?? yapmalar? isteniyordu.Yine dekrette sadece bar???n yap?lmas? de?il,ayn? zamanda Rusya’da ya?ayan milletlerin haklar?ndan da bahsedilmi?ti.15 Kas?m 1917 tarihli bir beyannamede;Rusya’da ya?ayan milletlerin bundan böyle kendi mukadderatlar?n? kendilerinin tayinde tamamen hür olacaklar? ve isterlerse Rusya’da büsbütün ayr?labilecekleri de ilan edilmi?ti.[72]
Sovyet hükümetinin bu dekretler ve beyannamelere bakmaks?z?n kendisini Çarl?k Rusyas?’n?n halefi oldu?unu aç?klamas? Ermeni meselesinde de kendisini göstermi?ti.K?saca Çarl?k Rusyas? Do?u Anadolu’yu ele geçirmek siyasetine ba?l? olarak,bilhassa Ermeniler’in koruyucu siyasetini üzerine alm??t?.[73]Bunun için de Rus i?gali alt?nda bulunan Do?u Anadolu vilayetlerine çok miktarda Ermeni nakledilmi? veya göç eden Ermeniler’in geri döndürülmelerine çal???lm?? ve buralar?n harpten sonra bir Ermeni ülkesi haline getirilmesi için bir çok tedbir al?nm??t?.Bunlar?n ba??nda da Türk halka bask? yapmak,yerlerini ve yurtlar?n? terke mecbur etmek,Ermeniler’den çete olu?turmak suretiyle Türkler’in imhas? yoluna gitmek gibi davran??lar vard?.
Bu çal??malar devam ederken,di?er taraftan Ta?naksütyun Cemiyeti,Lenin’e ba?vurarak Osmanl? Devleti bünyesindeki Ermeniler’in geleceklerine kendilerinin karar vermesi için arac?l?k yapmas?n? istemi?lerdir.[74]Bunun yan?nda ihtilalin ortaya koydu?u prensiplere ayak uydurmak üzere Gürcü,Ermeni ve Azerbaycanl? ayd?nlar aras?nda milliyetçilik prensibi daha da olgunla?m??t?. Bu hususta Ta?naksütyun cemiyeti oldukça faal çal???yordu.Zaten Rusya ile Osmanl? Devleti aras?ndaki harp y?llar?nda Ermeni milli hareketi,Rus makamlar? taraf?ndan desteklendi?i için Ermeni milliyetçi te?kilat?n?n faaliyetlerini h?zland?rmak için bütün ?artlar ve imkanlar elveri?li idi.
Bu defa Sovyet liderleri“Büyük Ermenistan”laf?n? etmemi?lerse de,Rus i?gali alt?ndaki“Türk Ermenistan’?”ad?n? verdikleri sahaya kitle halinde Ermeniler’in yerle?tirilmesi ve Müslüman Türk halk?n?n imha edilmesi için bütün tedbirleri alm??lar ve gerekli haz?rl?klar? dahi yapm??lard?.[75]Fakat Ta?naksütyun Cemiyeti yine de tedbirli idi.Cemiyet her ?eyden önce kendini Osmanl? Devleti’nin y?k?m?na adam??t? ve ihtilalinde bu çabalar?n?n sekteye u?rayaca??ndan korkuyordu.Onlara göre Rus-Kafkas cephesi çökmeliydi.Bu amaçla Rusya’n?n ald??? kararlardan memnundu.9 May?s 1917’de al?nan bir kararla Rus i?gali alt?ndaki Do?u Anadolu’nun sivil idaresine Ermeniler’in al?nmas? uygun görülmü?tü.[76]
Asl?nda al?nan bu karar?n alt?nda acil bir siyasi tav?r yat?yordu.Çünkü ihtilal ile birlikte ordu kendi kendini terhis etmi? ve Rusya’n?n içlerine do?ru akmaya ba?layan asker ak?n? kar??s?nda yönetim,harpteki kazançlar?n?n bekçili?ini Ermeniler’e yapt?rmay? planlanm??t?.Böylece Ruslar,Do?u Anadolu’yu Van,Erzurum,Bitlis,Trabzon vilayetlerine bölerek ba?lar?na mülki amirler atam?? ve Rusya’dan gelen Ermeniler’i tayin etmi?lerdi.[77]
Ermeniler,kendilerine verilen bu gücün üstesinden gelebileceklerine inanmad?klar? için ileride yap?labilecek i?lemler hususunda tespitlerde bulunmak üzere Tiflis’te iki yüzden fazla delegenin kat?ld??? bir kongre toplam??lard?.[78]Al?nan karar ?öyleydi:“Kafkasya ve Do?u Anadolu’yu da içine alacak büyük Ermenistan kurulacakt?.Ayn? kongrede bu emelleri gerçekle?tirmek üzere faaliyette bulunacak yirmi be? ki?iden olu?an bir Ermeni Milli Meclisi ve on be? üyeli yürütme kurulu mahiyetinde bir Ermeni konseyi meydana getirilmi?ti.Al?nan bu kararlardan sonra art?k Do?u Anadolu’nun kolonizasyonu kurulabilirdi.
Ermeniler’in bu gibi olumsuz faaliyetlerine devam etmeleri Lenin’in izin vermesiyle do?ru orant?l?yd?.Fakat Lenin’in de Ermeniler’i koruma siyasetinin de pek çok sebebi vard?.Bunlardan biri,Bol?evik Partisi’nin en nüfuslu üyeleri aras?nda bir çok Ermeni’nin bulunmas?yd?.?aumyan,Avanesov,Mikoyan bunlar?n en tan?nm??lar?yd?.Asl?na bak?lacak olursa bar?? dekreti ile Rus i?gali alt?ndaki Do?u Anadolu ya ba??ms?zl?k tan?nmas?,Rusya’n?n menfaat?na uygun idi.Türk-Rus s?n?r?nda bir Ermenistan’?n bulunmas?,Rusya’n?n i?ine geliyordu.Çünkü böyle bir Ermenistan’?n Türk bask?s? ve tehdidi kar??s?nda Rusya’ya ba?lanmas? muhakkakt?.[79]
Hiçbir yetkiye sahip olmayan bu komiserlik çok say?daki Ermeni komitesini kontrol edemiyordu.Kurulmu? olan bu komitelerin görevi de halklar?n ç?karlar?n? savunmak,bat? cephesinden direnen askerleri toparlamak ve onlar? Ermenistan’?n savunmas?na göndermekti.[80]
?lan edilen deklarasyonlarda belirtilen haklar sözde Do?u Anadolu’da ya?ayan Ermeniler için de geçerliydi.Fakat buna ra?men Kafkasya’da kar???kl?klar ç?km??t?.[81]Planlanan dü?üncelerin gerçekle?mesi zor görünüyordu.[82]
28 Kas?m 1917’de Maveray-? Kafkas için ayr? bir idare organ? kurulmas?na karar verilmi? ve Maveray-? Kafkas Komiserli?i kurulmu?tu.[83]Kurulan bu komiserlik Gürcü,Ermeni ve Azerbaycan mümessillerinden kurulan bir çe?it federasyon ?eklindeydi. Federasyonda her kavim kendi mahalli idaresini kendi elinde bulunduruyor ve merkez Tiflis olmak üzere bir hükümet organ? meydana getiriyordu.[84]
Komiserlik kurulur kurulmaz kendisini büyük Rus Cumhuriyeti’nin bir parças? olarak göstermi?ti.[85]Sovyet hükümeti ise yapt??? aç?klamada sadece Kafkas dahilindeki anar?iyi dindirmek için böyle bir hükümet olu?turduklar?n? söylemi?tir.[86] Transkafkasya’n?n ilk egemen devleti olan komiserlik 18 Aral?k 1917’de bir tamim yay?nlayarak çekilen Rus ordusunun yerine yeniden bir ordu olu?turacaklar?n? ilan etmi?lerdi.Ermeniler önce Rus taraftar? sonra da ?ngilizler’in deste?ini elde etmek fikriyle Kafkas cephesinde Rus genel karargah?n?n yard?m?yla milli bir ordu olu?turmaya çal???yorlard?.[87]
Di?er yandan Sovyet hükümeti Sovnarkom 29 Aral?k 1917(11 Ocak 1918)’de Do?u Anadolu’ya ait ?u kararnameyi ilan etmi?tir. “Rusya’n?n i?gali alt?nda bulunan Do?u Anadolu’daki Ermeniler’in kendi mukadderatlar?n?,hatta tam bir istiklale var?ncaya kadar,serbestçe tayin hususundaki haklar?n? Rusya,Amele ve Köylü Hükümeti’nin destekledi?ini,Halk Komiserleri Sovyeti,Ermeni halk?na ilan eder.Halk Komiseri Sovyeti’ne göre;bu haklar?n gerçekle?tirilmesi ancak Ermeni halk?n?n serbestçe referandum yapmas?n? sa?layacak bir tak?m garantilerin önceden al?nmas? ile mümkün olacakt?r.Bu kabil garantileri Halk Komiserleri Sovyeti’nce ?öyle al?naca?? fikrindedir.
1-Rus ordusunun,Do?u Anadolu’nun d???na ç?kmas? ve Do?u Anadolu ahalisinin ?ahsi mal ve mülkünün emniyetini kurmak maksad?yla hemen bir Ermeni halk meclisinin olu?turulmas?.
2-Ermeni muhacirleri ve çe?itli memleketlere da??lm?? olan Ermeni mültecilerinin,Do?u Anadolu’ya herhangi bir engelle kar??la?madan geri dönebilmeleri.
3-Harp esnas?nda Türk makamlar?nca,Türkiye’nin ba?ka bölgelerine zorla gönderilmi? olan Ermeniler’in,Do?u Anadolu bölgesine serbestçe dönmelerinin mümkün k?l?nmas?;Türk makamlar? ile bar?? müzakereleri akd edilirken Halk Komiserleri Sovyeti bu mesele üzerinde ?srarla duracakt?r.
4-Ermeni Halk mümessilleri ?uras? ad?yla Do?u Anadolu’da geçici bir idarenin kurulmas?.Kafkas i?leri,geçici fevkalade halk komiseri Stefan ?aumyan,do?u Anadolu ahalisine 2.ve 3.maddelerin tatbiki ve Do?u Anadolu sahas?ndan Rus askerinin ç?kar?lmas? i?ini tanzim edecek karma komisyonun te?kili hususlar?nda her türlü müzaherette bulunmakla vazifelendirilmi?tir.
Ha?iye:Do?u Anadolu’nun co?rafi s?n?rlar?n? demografik esaslara göre seçilen Ermeni Halk Murahhaslar? Kafkas ??leri Fevkalade Geçici Komiseri ile birlikte tayin ve tespit edilecektir.[88]
Halk Komiserleri Sovyeti Ba?kan?
Viladimir Ul’yanov(Lenin)
Milletler ??i Halk Komiseri
Jozef Cuga?vili(Stalin)
Sovyet hükümetinin bu kanunu ile Ermeni istekleri özgürce ifade edilmi?,onlar?n iradesine uygun kendi devlet hayatlar?n? kurmak için tam bir imkan sa?lanm??t?r.Hatta Kafkas i?leri üzerine fevkalade geçici komiser ?aumyan,bu kanunun gerçekle?tirilmesine her türlü yard?m?n gösterilmesini temin etmekle görevlendirilmi?tir.[89]
Asl?na bakacak olursak Rusya’da ihtilalin ç?kmas? Osmanl? Devleti’nin,Rusya kar??s?nda yeni bir ma?lubiyeti u?ramas?n? önlemi?ti.Bunun için ihtilal,Türk milleti aras?nda sonsuz sevinç yaratm??t?r.Herkeste beliren ümit,harbin Osmanl? Devleti için nispeten kay?ps?z ve zarars?z sona erdirilmesi,?stanbul ve Bo?azlar’?n Ruslar’a kapt?r?lmamas? gerçe?i olmu?tu.Fakat yine de sonucun ne olaca?? tahmin edilemiyordu.[90]K?saca ifade etmek gerekirse Rus ihtilali,Türkler aç?s?ndan çok uygun bir zamanda ç?km??t?r.?htilal ile birlikte Kafkas cephesinde Türk-Rus mücadelesine son verilmi? ve bu mücadelenin yerini cephedeki bar?? çal??malar? alm??t?.[91]Fakat Rusya’dan al?nan haberler,bu devletin durumunun kar???k oldu?unu ispatl?yordu. Bu kar???kl?k cephedeki askerlere bile yans?m??t?.Herkes bar?? yap?lmas?ndan yanayd?.[92]
Di?er yandan merkezdeki karga?al??a ra?men Rus askerleri,geri çekilmeye ba?lam??lard?.[93]Geri çekilme i?lemi May?s ay?ndan itibaren genel hale gelmi?[94]ve cephede sükunet yava? yava? sa?lanmaya ba?lanm??t?.[95]Geri çekilen Rus askerleri her ne kadar Türkler’le dost olduklar?n? harp etmek istemediklerini bar?? istediklerini söylemi?lerse de al?nan bilgiler,Ruslar’?n bu tür faaliyetlerinde samimi olmad?klar?n? ispatlam??t?r.Çünkü Rus askerleri baz? köylerde Müslüman Türk halk? toplay?p Ermeni komitelerine teslim etmekle kalmay?p,onlar? öldürüp mallar?n? ya?ma etmi?lerdir.[96]
Böylece bütün bu geli?en olaylar sonucunda cephede yeni bir mücadelenin yani Türk-Ermeni mücadelesinin temelleri at?lm?? oluyordu.Durumun aciliyeti kar??s?nda Kafkas ordular? grup kumandanl??? taraf?ndan genel bir emir yay?nlanm??t?.Yay?nlanan emir ?öyledir;“Memleketimizdeki Rus ordular?n?n,Rus ihtilalinin do?uraca?? anar?ik olaylar sonucu er geç memleketimizde geri çekilece?i fakat bu s?rada Rus komuta heyetlerinin memleketimizi bize b?rakmak istemeyerek hükümete ba?l? Rus topçular?yla takviye edecekleri Ermeni birliklerine teslim edecekleri hissi has?l olmaktad?r.Bu birliklerin memleketimizde kaçak Ermeniler’le Rusya içinde yerle?mi? olan Ermeniler’den kurulmas? ihtimali dahilinde görülmektedir.Memleketimizi geri almak isteyen ve ?imdide Ruslar taraf?ndan Ermeniler’in tazyik ve Zulmüne maruz b?rak?lm?? oldu?u haberleri dola?maktad?r.Bundan dolay? din karde?lerimizi kurtarmak bize dü?en büyük vazife olacakt?r...”.[97]
Yay?nlanan bu emirle birlikte bölgede art?k Rus ordusu bir tehlike olmaktan ç?km??t?.Fakat yerlerine b?rakt?klar? haleflerinin onlardan çok daha fazla tehlikeli olacaklar? ortadad?r.Fakat Rus kuvvetleri bir yandan Ermeniler’i te?kilatland?r?rken,di?er yandan Türkler’in gözünü boyayacak ve Ermeniler lehine zaman kazanacak beyanname al?? veri?lerine devam ediyorlard?.[98]Ayn? ?ekilde Türk taraf?ndan da Ruslar’a kar?? beyannamelere cevaplar gönderiliyor,sava??n bitmesi arzulan?yordu.[99]Di?er yandan da orduda her türlü duruma kar?? dikkatli olunmas? emri yay?nlan?yordu.[100]
Çünkü Rus cephesinde orduda ayaklanma ve karga?al?klar dahi ba?lam??t?.[101]Bar?? fikrinin gün geçtikçe artm?? olmas?na ra?men,bu fikre kar?? Rus hükümet,millet ve ordusunun fikri bir de?ildi.[102]Kiyef’te yap?lan kongrede asker delegeleri ad?na verilen bildiride kahramanca vatan u?runda ölen askerlerin bar??a susad?klar? belirtilmi? ve faydas?z cihan kasapl???na son verilmesi talep edilmi?tir.[103]Böylece Rusya meclisinde geli?en bar?? istekleri Kafkas cephesinde Türk karargah?nda ve kumandanlar aras?nda da büyük ilgi uyand?r?yordu.[104]
Cephede bu gibi olumlu olaylar geli?irken Ermeniler de durumu f?rsat bilerek olumsuz hareketlerine h?z vermi?lerdi. ihtilal’den sonra Rus ordusunda milli birlikler kurulunca Ermeni ve Gürcüler de hemen kendi milli birliklerini olu?turmu?lard?.Daha sonra Ermeni ve Gürcü taburlar? meydana getirilmi?tir.[105]Rus ordusunun da??lma ve çözülme hareketi artt??? nispette Ermeni ve Gürcü birliklerinin olu?turulmas? da h?zlan?yordu.
?htilal’in ortaya koydu?u prensiplere ayak uydurmak üzere Ermeni ayd?nlar aras?nda milliyetçilik yayg?nla?m??t?.Ta?naksütyun te?kilat? oldukça faal olarak çal???yordu.Zaten Rusya ile Osmanl? Devleti aras?ndaki sava? y?llar?nda Ermeni milli hareketi Rus makamlar taraf?ndan desteklendi?inden Ermeni milliyetçi te?kilat?n?n faaliyetlerini h?zland?rmak için bütün ?artlar ve imkanlar elveri?liydi.Bu te?kilat?n amac?? büyük Ermenistan’? kurmakt?.Bunun sahas? da haz?rd?.Ermenistan denilen saha zaten Rus birlikleri taraf?ndan i?gal edilmi?ti.
Aral?k 1917’de Stokholm’da toplanan Sosyalist Konferans?’na Ta?naksütyun ihtilalcileri ad?na Zorayan taraf?ndan iki beyanname sunulmu?tur.Birinci beyanname;Rusya’da bulunan Ermeniler’in Kafkas Cumhuriyeti ile beraber,Rusya’da olu?turulan müttefik cemaatlara ba?l? kalmalar? ve ?ran’da bulunan Ermeniler’in ?ran’?n iyi muamelelerinden dolay? ?ran hükümeti nezdin de b?rak?lmalar? ve Osmanl? Devleti içinde bulunan Ermeniler’in de Do?u vilayetlerinin baz? k?s?mlar? ile Çukurova bölgesinde birle?ik bir müstakil bir Ermenistan olu?turulmas? esas?na dayand?r?lm??t?.Hatta Birinci Dünya Harbi ba?lang?c?yla Osmanl? Devleti’nin harbe kat?lmas? aras?nda geçen zaman içinde Erzurum ve Van’a gönderilen resmi delegeler taraf?ndan Ermeniler’e baz? ?artlar dairesinde muhtariyet dahi vaad edilmi?ti.[106]Bu ?ekilde meydana getirilen Ermenistan’a gönderilecek Ermeniler’in yerlerinin geri verilmesi ve bu bölgelerde bulunan Türk milletinin tabiiyeti hakk?nda da bir tak?m iddialar ortaya sürülmü?tü.
Bununla da kalmam??lar,Sovyet hükümetinin ilhaks?z bar?? istemesinden sonra cephede gev?eklik art?nca Rus cephelerinin gerilerinde milli birlikler olu?turulmas? hareketi Maveray-? Kafkas’da da kendisini göstermi?tir.Rus makamlar? bilhassa siyasi amaçlarla Ermeni birlikleri meydana getirmeye çal??m??lar ve k?sa bir zaman içinde Ermeniler’den pek çok birlik olu?turulmu?tu.Birlikler,Ermeni ve Rus subaylar?n?n kumandas?nda Rus silahlar?yla donat?lm?? olarak i?gal alt?ndaki Rus sahas?nda görev almak üzere bekletilmi?lerdi.[107]
?ttifak devletleri vas?tas?yla para ve yard?m vaad edilerek bir Gürcü kolordusu,üç Ermeni kolordusu Rumiye’de bir Asuri f?rkas? olu?turulmu?tu.General Antranik kumandas?nda alt? bin asker cepheye gönderilmi?ti.Bunlara Türkiye’deki Enmeniler’den üç bin asker de kat?lm??t?.[108]1917 y?l? sonunda Rus ordusunda disiplin kalmay?nca cephe gerisindeki askerler ba?? bo? dola??p yobazl?k yapmaya ba?lam??lard?r.Bunlardan bir ço?u Ermeni çeteleriyle birle?erek Türk köylerini ve kasabalar?n? basmakta ve ya?ma etmekteydiler.Rus ordusu da??lmaya ba?lad???nda Rus Kafkas cephesi kumandan? be? piyade bölü?ünden bir süvari alay?ndan ve halk çetelerinden olu?an Ermeni ordu birliklerini çoktan olu?turmu?tu.[109]Çünkü Rus ordusu da??t?ld???nda cepheyi Türkler’e kar?? koruyacak istekli ve güvenilir güçlere ihtiyaç vard?.
Sonuçta Ermeni Ta?nak Cemiyeti mütarekenin imzas?ndan sonra Ruslar’?n bo?altt??? Türk illerinde bir katliam haz?rl???na giri?mi?lerdir.ileride sözde Ermenistan olacak bu bölgede hiçbir Türk b?rakmayacaklar?na dair bir talimat name dahi haz?rlam??lard?.[110]Yeni bir strateji uyguland???n?n fark?na Varan Enver Pa?a,bu yeni durumdan kurtulma çaresi ar?yordu.[111]Bu amaçla 3.Ordu kumandan? Vehip Pa?a’ya mütareke talebinde bulunmu?,[112]18 Aral?k 1917’de Erzincan’da Türkler ile Ruslar aras?nda mütareke imzalanm??t?r.[113]?mzalanan Erzincan Mütarekesi Petrograd’daki Sovyet hükümeti ile de?il, Tiflis’teki Maveray-? Kafkas Komiserli?i Ve Kafkas cephesi Rus ordusu komutan? ad?na imzalanm??t?r.[114]
Sözde ili?kileri mütareke ile düzeltme çal??malar? devam ederken bu arada Sovyet halk komiserleri Meclisi Türkiye’de bulunan Ermeniler hakk?nda 13 Ocak 1918’de ?u kararlar? yay?nlam??t?r:“Halk komiserleri meclisi Ermeni ahaliye Rus ordular?nca i?gal edilmi? olan Do?u Anadolu’da istiklal tesis etmeleri hakk?n? tan?d???n? beyan eder.
Komiserler meclisi bu hakk?n temel güvenli?inin sa?lanmas? ve bölgede ya?ayan topluluklar?n yapacaklar? referandum ile mümkün olaca??n? kabul eder.Ancak komiserler meclisi k?smen güvence vermek üzere a?a??daki ?artlar?n gerçekle?mesini uygun görür:
1-Ermenistan’?n Rus askerleri taraf?ndan bo?alt?larak Do?u Anadolu’nun(Rusça belgelerde Türkiye Ermenistan? olarak geçmektedir)güvenli?ini sa?lamak üzere derhal bir Ermeni meclisi ordusu kurulacakt?r.
2-Ermeni kaçaklar? ve çe?itli ülkelere da??lm?? olan Ermeniler’in Do?u Anadolu’ya dönmelerine engel olunmayacakt?r.
3-Sava? s?ras?nda Türk hükümeti taraf?ndan Türkiye içlerine do?ru sürülmü? Ermeniler’in Do?u Anadolu’ya güçlük ç?karmadan dönmeleri sa?lanmal?d?r.Komiserler Meclisi Türk delegeleriyle bar?? görü?melerine ba?lay?nca bu ?artlar üzerinde ?srarla duracakt?r.
4-Do?u Anadolu’da demokratik esaslara dayan?larak halk delegelerinden olu?an geçici bir Ermeni hükümeti kurulacakt?r.Kafkas i?leri için geçici ve ola?anüstü komiser olarak ?aumyan atanm??t?r.
Do?u Anadolu’da Ermeniler’in s?n?rlar?n? ise,Ermeni ve Türk halk?n?n demokratik yollarla seçecekleri delegeler ve komiser ?aumyan taraf?ndan tespit edilecektir.”[115]
Yay?nlanan bu kararlar?n hemen ard?ndan Ta?naksütyuncular Lenin’e müracaat ederek Türkiye’de ya?ayan Ermeniler’in Osmanl? Devleti topra??nda kendi kaideleri hakk?nda karar vermesi prensibini savunduklar?n? bildirmi?tir.Böylece Do?u Anadolu’yu kendilerine saklamak istemi?lerdir.Hatta Ermeni Bol?evikleri’yle Ta?naksütyun aras?nda gizli görü?meler bile yap?lmaktayd?.[116]Yap?lan bu görü?melerin ard?ndan Ermeniler’in emellerini fiiliyata sokmaya s?ra gelmi?ti.Aral?k 1917’de Bulgaristanl? bir Ermeni olan Albay Torkum,Erzurum merkez komutanl???na atanm??t?.1 Ocak 1918’e kadar Ermeni kolondusunda, iki Ermeni tümeni,Ermeni gönüllülerinden meydana gelmi? üç tugay,bir süvari tugay? ve baz? milis taburlar? bulunmaktayd?. Bunlar?n say?lar? soyda?lar?na kat?lmaya karar veren general Yudaniç’in ordusunda çe?itli birliklerdeki Ermeniler art?nm??t?r.Gönüllüler,milli orduya Erzincan,Erzurum,Van ve Ele?kirt vadisinden kat?lan Türkiye Ermenisi’ydi.[117]
Ermeniler’in bütün faaliyetlerini inkar eden Rus yetkilileri geri çekilirken Türk birliklerine itirafta bulunmu?lar ve Ermeniler’in Türk halka zarar vermemeleri için Rus hükümetince kendilerine kesin emirler verildi?ini,[118]hatta halihaz?rdaki Rus birliklerinde Ermeni askeri bulunmad???n? Erzurum ve çevresinde bulunan Ermeniler’in de Rus hükümeti taraf?ndan polislik ve zay?f hizmetlerde istihdam edildiklerini söylemi?lerdir.Fakat al?nan ba?ka haberler,Ruslar’?n bu iyi niyet gösterilerinde ciddi olmad?klar?n? ispatlam??t?r.Çünkü gerçekte cepheden çekilen Rus birliklerinin yerini,ço?unlukla Ermeni birlikleri almaya ba?lam??t?.[119]Bir de iç asayi?i korumak bahanesiyle bir Ermeni milis te?kilat? kurulmu?tu.[120]Mahalli organlara Rus askeri makamlar? taraf?ndan Ermeni memurlar tayin ediliyordu.?ehir ve kasabalarda idare tamamen Ermeniler’in eline Verilmi?ti.Asl?nda bütün bu hususlar“Türk Ermenistan? Dekreti”nde belirtilmi? ve karara ba?lanm??t?.Dekrete göre;“Sovyet makamlar? Rus i?gali alt?ndaki sahada derhal bir Ermeni milisi olu?turmaya ba?lam??lard?.Bu milis sadece Ermenileri Kürtler’in zulümlerinden korumak maksad?yla yap?lm??t?.[121]Fakat as?l amaç biran önce Ermeniler’i silahland?rmak ve Rus subaylar?n?n yard?m? ile bir Ermeni ordusu meydana getirmekti.Ayn? zamanda Ermeni Halk Sovyeti de olu?turulacakt?”
Bütün bu meselelere Lenin taraf?ndan büyük önem verilmi?ti.?aumyan gibi bir Ermeni bol?evi?inin geni? selahiyetlerle Kafkas i?lerini yürütmeye memur edilmesi bunu göstermi?tir.Do?u Anadolu’nun,gerçek sahibi olan Türkler’e devredilmemesi için Sovyet hükümeti elinden gelen her ?eyi yapmak istemi?tir.Brest-Litovsk Antla?mas?’na göre Do?u Anadolu’dan çekilmeleri sonucunda bu sahada bir Ermeni Devleti’nin kurulmas? için bütün haz?rl?klar tamamlanmaya çal???lm??t?r.Böylece Lenin ve etraf?ndaki Ermeni Bol?evikler,Rus askerleri daha tamamiyle çekilmeden idareyi ele almaya ve buralar?n Türkler’e iadesine mani olmay? tasarlam??lard?.
Enver Pa?a geli?melerden ho?nut de?il,tedirgindi.Vehip Pa?a’dan duruma engel olmas? talebinde bulunmu?tu.[122]Vehip Pa?a, yapt??? ara?t?rma sonucunda Ermeni kuvvetlerinin üçte birinin Erzincan ile Karadeniz aras?nda,üçte birinin ise Van vilayetinde topland?klar?n? ö?rendi.[123]Ermeniler bütün bu olumsuz faaliyetlerine kar??l?k,bir de yalan söyleyip Türkler taraf?ndan kesildikleri yalan?n? ç?karacak kadar ileri gidebilmi?lerdi.[124]Asl?nda Ermeniler Aral?k 1917’de Kafkasya cephesinde üç piyade bölü?ünden,bir süvari alay?ndan ve halk çetelerinden olu?an Ermeni ordu birliklerini kurmu?lard?.Çünkü Rus ordusu da??t?l?yordu ve cepheyi Türkler’e kar?? koruyacak istekli Ve güvenilir güçlere ihtiyaç vard?.[125]
Bütün bu geli?en olaylar,bir araya geldi?inde Ermeniler’in Kafkas cephesinde k?sa zamanda böyle bir faaliyete giri?ecekleri önceden beri hayalleri olan“büyük Ermenistan’?”gerçekle?tirmeye çal??acaklar? seziliyordu.Bu hedef için hem Kafkas dahilinde hem de haricinde toplu olarak faaliyetlerine ba?lam??lar,hatta Gürcüleri de yanlar?na almay? ba?ard?klar? gibi Rus deste?ini de sonuna kadar de?erlendirmeye çal??m??lard?.Geli?en olaylara kar??l?k tedbirlerin al?nmas? gerekiyordu.Tedbirler al?nmad??? taktirde cephedeki vaziyet,mütarekeden önceki durumdan çok daha kötü olabilirdi.Ermeniler’in bu fikirlerinden vazgeçmeleri art?k imkans?zd?.Çünkü çok geçmeden toplu katliamlara da ba?lam??lard?.[126]Türk ordusu için art?k taarruz etmekten ba?ka ç?kar yol kalmam??t?.
Di?er yandan Bakü’de de i?galler ve mezalimler kamuoyunu rahats?z etmeye ba?lam??t?.Bütün Müslüman Türkler,Osmanl? Devletinin Kafkas Türkleriyle temas kurmas?n? istemi?lerdi.Bunu kurtulu? için tek çare olarak görmü?lerdi.Hatta Türklerin büyük ço?unlu?u bölgenin Osmanl? Devleti s?n?rlar? içine dahil edilmesi ve Türk bayra?? alt?nda konfederasyon olu?turulmas?n? istemi?lerdi.Böyle bir hareket yap?ld??? taktirde Ermeniler’in ve Gürcülerin mukavemeti ile kar??la??lmas? halinde de Türklerin kar?? taarruzlar? ile bu sald?r?n?n sonuçsuz kalaca??n? söylemi?lerdi.[127]Bütün Güney Kafkasya,Batum ve Tiflis’e kadar olan yerlerdeki Türk halk?,Osmanl? ordusunun Kafkasya’ya girmesini dört gözle beklemi?ler ve ileri de zay?f ve yaln?z kalmamak için de Osmanl? Devleti ile de birle?mek istemi?lerdir.[128]
Böylece Ermeniler son kozlar?n? oynamaya haz?rlanm??lard?.Uzun zamandan beri Avrupa’da bilinen Türk-Ermeni dü?manl??? hiç bir zaman Birinci Dünya Harbi s?ras?nda ortaya ç?kt??? gibi büyük geli?meye sahne olmam??t?.Ermeniler’in Türkleri sevmedikleri herkes taraf?ndan biliniyordu,Buna ra?men Ermeniler her zaman kendilerini ac? çeken millet olarak göstermi?lerdi.[129] Ermeniler bununla da kalmay?p cephe d???nda ?stanbul’da da siyasi entrikalar?na ba?lam??lard?.Ermeni Hariciye naz?r? Dikranyan,?stanbul’daki Ermeni delegelerine;i?gal edilmi? olan topraklar?n tahliyesini Aral?k ay?n?n sonuna do?ru gerçekle?tirebilece?ini ve tahliye an?nda Ermeni muhacirlenin yerlerine dönmelerine ancak o tarihte müsaade edilece?i hususunu protesto etmelerini ve tahliyenin biran önce yap?lmas? için ayr?ca bask? yap?lmas?n? dahi isteyecek kadar ileri gidebilmi?tir.[130]
Ermeniler’in bu intikam hisleri gerek Rusya,gerek itilaf Devletleri ve gerekse Amerika taraf?ndan destekleniyordu.Hatta bu s?rada ç?kan bir söylentiye göre;Amerika’dan yirmi bin gönüllü askerin ve bunun yan?nda Ermeni hükümeti ad?na ayr?lm?? çok miktarda nakit paran?n Kafkas cephesine gönderilece?i haber al?nm??t?.[131]Bütün bu destekler do?rultusunda Ermeniler büyük katliamlar?na Ocak ay?ndan itibaren alenen ba?lam??lard?.Planlar? ?öyle idi;ordunun ileri hatt?nda ?ehir halk?n? mahvetmek ve tasarlad?klan? her hangi istikametten kaçmak.[132]Nihayet Ermeniler,i?gal alt?ndaki bütün illerde,köylerde akla hayale gelmeyen katliamlar yapm??lard?r.Bu korkunç cinayetler kar??s?nda III.Ordu sald?r?ya haz?rlan?rken di?er yandan Osmanl? Devleti,Ermeni millet meclisine,Ermeni zulümlerinin kesinlikle durdurulmas? iste?ini belirten bir ültimatom vermi?tir.
Katliamlar? gerçekle?tiren Papazyan Dikran ad?ndaki bir Ermeni tutukland?ktan sonra bizzat ?u itirafta bulunmu?tu:On be? gün daha geçmi? olsayd?,komitelerin ald?klar? tertiplerle bütün Do?u Anadolu’yu ba?tan ba?a ate?ler içinde b?rakacaklar,yak?p y?kacaklar,bütün Türkleri ve askerleri do?rayacaklard?.Fakat hükümetin uyan?k bulunmas?yla bu te?ebbüsler ba?ar?ya ula?amam??t?r.[133]Gerçekten de Vehip Pa?a taraf?ndan ba?lat?lan ileri harekat Ermeni cinayetlerinin sonu say?lm??t?r.ileri harekat ba?lat?ld???nda general Odi?elitze,gönderdi?i telgraf?nda;ileri harekata gerek olmad???n?,çünkü bunu gerçekle?tirecek esasl? bir sebebin mevcut olmad???n? gelecekte bu dü?manl??a son verilip,bar???n imzalanaca??n? söyleyerek kar?? ç?km??t?r.[134]Sadece kendisine bildirilen zulümlerden üzgün oldu?unu bildirmekle yetinmi?tir.[135]Yine ileri harekat fikri, Zakafkasya hükümetinin toplant?s?nda da dile getirilmi?,Ermeni meselesi görü?ülmü? ve yetkililer,kendilerini hakl? ç?karacak fikirleri ileri sürmü?lerdir.Ermeniler’in hareketlerinde hakl? olduklar?n?,çünkü Kürtlerin H?ristiyan köylerine sald?rarak Ermeniler’i k??k?rtt?klar?n? ve bu faaliyetlerin Türkler taraf?ndan abart?ld???n? söylemi?lerdir.[136]
General Lebedinski ise,bir yandan ileri harekat?n durdurulmas?n? tavsiye ederken,di?er yandan da Ruslar?n geri çekilmesinden sonra bölgeye yerle?en Ermeniler’e Türkler taraf?ndan iyi davran?lmas?n?,Ruslara yap?lan iyi muamelenin Enmeniler’e de yap?lmas?n? istemi?tir.[137]
Di?er taraftan bar?? giri?imleri de ayn? h?zla devam etmekteydi.Siyasi geli?meler ?u ?ekilde gerçekle?mi?tir.3 Ocak 1918’de Kafkas halklar? temsilcilerinin Brestk-Litovsk konferans?na gitmeleri gerekiyordu.
Ancak Seym meclisinde ço?unlu?u olu?turan ve gerçekte i?leri yürüten komiteciler bu toplant?ya gitmeme karar? alm??lard?.[138]
Di?er yandan da Kafkas cephesinde Rus askerlerinin cepheyi terk ettikleri s?ralarda,bu cepheyi Ermenilik hesab?na savunmaya te?ebbüs eden Ermeni hareketleri,Türk Milleti için çok korkunç bir durum arz etmeye ba?lam??t?.[139]Enver Pa?a,bar?? teklifinde bulunmaktan ba?ka çare olmad???n?n fark?ndayd?.Yap?lan bu teklif,Maveray-? Kafkas Komiserli?i taraf?ndan uzun uzad?ya tart???lm?? cevab?n verilmesi ise oldukça gecikmi?tir.Enver Pa?a,meselenin biran önce çözülmesi için Vehip Pa?a’ya bask? yapm??[149]Vehip Pa?a ise,Enver Pa?a’n?n bu aciliyetine son derece sad?k kalm?? i?i s?k? tutmaya çal??m??t?r.[141] Gerçekte Trans-Kafkasya Komiserli?i,Vehip Pa?a’n?n bu teklifini 28 ?ubat 1918’de kabul etmi?tir.Fakat Rusya’n?n güneyinde yeni kurulmu? olan hükümetlerle irtibat kurmak için belirli vakit verilmesini rica ediyordu.[142]
Asl?nda Enver Pa?a’n?n ?srarl? teklifi ve iyi niyeti,gerçekte Kafkas komiserli?i taraf?ndan yeterince ve gerekti?i gibi iyi de?erlendirilemiyordu ve Enver Pa?a’n?n bar?? teklifini bir türlü kabul etmek istemiyordu.[143]Özellikle komiserlik,daha sonra direkt görü?melere kat?lma ihtimalini göz önünde tutarak Türklere ve Bol?eviklere tek ba??na kalmamak için Brest-Litovsk görü?melerine mecliste kat?lmama karar? alm??t?r.[144]Çünkü Kafkasya’n?n haklar?n? bu meclisten daha iyi bilen bir hükümetin ortaya ç?kmas?n? ümit etmekteydi.Fakat kurucular meclisinin Bol?evikler taraf?ndan da??t?lmas? üzerine Maveray-? Kafkas Seym’inde uzun görü?meler ve tart??malardan sonra Vehip Pa?a’dan bar?? teklifinden dolay? cevap verilmesi için üç haftal?k bir süre istenmesi karar? al?nm??t?r.[145]
Sonuç olarak kurucular meclisinin da??t?lmas? Rusya’y? ve bütün Rus devrimci demoknasisini birle?tirebilecek son ba?? da koparm??t?r.Bu meclisin da??t?lmas?yla Trans-Kafkasya bir kere daha kendi güçlerine terk edilmi?tir.[146]Ba?kan Gegeçkori, ülkede ink?lapç? düzeni destekleyecek güçlü nüfuzlu hükümet kurulmas?n?n gerekli oldu?unu bütün üyelere a??lamaya çal??maktayd?.[147]Fakat Ermeni konu?mac?lar,askeri temsilciler ve Men?eviklerin ço?u Ruslar?n yönlendirmesine ba?l? olarak Trans-Kafkasya’n?n aktivitelerini mümkün oldu?u kadar fazla koordine etmeye çal??m??lard?r.[148]
Bütün bu çal??malarda ve bar?? giri?imlerinde Osmanl? Devleti’nin bir tek amac? vard?.O da önceden kaybedilmi? olan topraklar?n geri al?nmas?yd?.Fakat as?l olan 1914 s?n?rlar?n?n kurtar?lmas? de?il,1877-1878 Türk-Rus harbine kadar mevcut olan s?n?r hatt?n? kurtarmakt?.Hatta daha ileri giderek ba?arabilinirse bütün Kafkasya’y? ele geçirmek amac?ndayd?.Bu amac? Zavniyev ?u ?ekilde maddele?tirmektedir;
1-Trans-Kafkas’?n ba??ms?zl???n? ilan etmekle onu Rusya’dan kesin kopar?p ay?rmak,
2-Trans-Kafkas’? ayr? ayr? ba??ms?z devletlere ay?rarak parçalamak,tek tek Trans-Kafkas halklar?n? esaret alt?na almak,
3-Trans-Kafkas Türklerine dayanarak,milletleraras? dü?manl?ktan faydalanmak,
4-?lk önce Ermenistan’? bitirmek.[149]
Bunun yan?nda Rusya’n?n ve Trans-Kafkasya’n?n da kendilerine ait bir tak?m planlar? vard? ve herkes kendi plan? do?rultusunda hareket ediyordu.Bütün bu ?artlar do?rultusunda bar?? giri?iminin olmamas? bir gerçe?i ortaya ç?karmaktad?r.O da;Gürcülerin, Ermeniler’in ve Azerbaycan Türklerinin milli ?uurlar?n?n bütün ülkenin ç?karlar?na de?il,yaln?z kendi milli devletlerini kurmak istikametinde hareket ettikleri gerçe?idir.Her zaman Ermeniler’in maddi ç?karlar? ön plana al?n?yordu.[150]
??te komiserlik kendi içerisinde bu türlü f?rt?nalar? estirirken,Enver Pa?a bütün bu geli?en olaylardan habersiz biran önce bar???n yap?lmas?n? istiyor ve bunun için çaba sarf ediyordu.General Odi?elitze’ye verilmesi için bir tebli? haz?rlam??t?. Tebli? ?öyle idi;“Gürcüler ya müstakil bir Gürcü hükümeti olu?tururlar veya ?anki Da??stan ile birle?erek birle?ik hükümet meydana getirirler ve bu halde bizim topraklar?m?zla hiç bir alakalar? kalmamak ?art?yla Ermeniler’i de bu birle?ik heyete kabul edebilirler.Veya 1877-1878 seferinde Ruslar?n bizden zorla ald?klar? yerler bize b?rak?lmak üzere Gürcüler ile Da??stanl?lar Kafkasya dahilindeki Ermeni m?nt?kalar?n? kendi aralar?nda taksim edebilirler.Hangi ?ekilde olursa olsun biz böyle bir Kafkas hükümetini,?imdi resmen tan?r?z ve tasdik ederiz.Hatta icap ederse kendilerine ödünç para,k?taat veya harp malzemesi göndererek yard?m faaliyetinde bulunmak suretiyle destek olmaya haz?r?z.[151]
Enver Pa?a’n?n General Odi?elitze’ye göndermeyi planlad??? bu tebli?,Osmanl? Devleti’nin gelecekteki Kafkas siyasetinden ve Ermeniler hakk?nda takip edece?i politikadan ba?ka bir ?ey de?ildir.Onun bu ?srarl? teklifleri sonucunda nihayet 5 ?ubat 191 8’de cevap gelmi? ve bar?? görü?melerine haz?r olduklar? bildirilmi?tir.[152]Görü?me yeri olarak ta Tiflis seçilmi?tir.[153] Bu arada Ermeniler ise ülkelerinin söz konusu oldu?u Brest-Litovsk görü?melerine kat?lmak için Ermeni ?air Vahan Tenian’? seçmi?lerdir.O da Ermeni ç?karlar?n?n savunulmas?yla ilgili olarak bir dosya haz?rlamalar? için tarihçi Nicolas Adontz’a, solcu Ta?nak Rustom Zarian’a Levan Tigranian ve Mikail Adjemian gibi hukukçulara ça?r?da bulunmu?tur.[154]
20 ?ubatta da Trans-Kafkas Seymi aç?lm??t?r.[155]Ayn? gün Mavenay-? Kafkas hükümetinin toplant?s?nda Vehip Pa?a’n?n mektubu görü?ülmü?tür.[156]General Lebedinski,yapt??? aç?klamada,cephede Rus askerinin geri çekildi?ini geçici olarak hiç bir stratejik önemi olmayan küçük kuvvetlerin kald???n?,bo?alt?lan bölgedeki Türk halk?n?n Ermeni çetelerinin zulmüne maruz kald???n? söylemi?tir.[157]Ülkede bu ?ekilde kar???kl?klar devam ederken bu kar???kl?k Osmanl? Devleti için faydalanmas? gereken önemli bir durumdu.Fakat Ta?naksütyuncular bir türlü oradan çekilmek istemiyorlard?.Onlar Vehip Pa?a’n?n son cevab?n?n Almanya’n?n ileri harekat?n?n ba?lamas?ndan sonra al?nd???n? dolay?s?yla Osmanl? Devleti’nin bu durumu hesaba katt???n? vurgulam??lard?r.[158]Asl?nda Vehip Pa?a’n?n bar?? teklifi,hem Maveray-? Kafkas Komiserli?i hem de Rusya için bulunmaz bir nimet olup özellikle Rusya’y?,Kafkasya cephesini savunmak zaruretinden kurtaracakt?.Bunun çok iyi de?erlendiren Gegeçkori,biraz endi?eli ve ?üpheli olmas?na ra?men herhangi bir tarafs?z yerde toplan?lmas?n? teklif etmi?ti.[1599Uzun süren yaz??malardan sonra görü?melerin Trabzon’da yap?lmas?n?n uygun olaca?? karar?na var?lm??t?r.[160]17 ?ubatta Maveray-? Kafkas temsilcilerinin Trabzon’a gelecekleri bildirilmi?tir.[161]
Sonuçta Seym,Osmanl? Devleti ile Trans-Kafkas Cumhuriyeti aras?nda anla?ma yolu ararken di?er yandan 3 Mart 1918’de Türkiye ile Rusya aras?nda Brest-Litovsk antla?mas? imzalanm??t?r.Fakat Seym ba?kan? Chenkoli ve hükümet ba?kan? Gegeçkoni,bu antla?may? tan?mad?klar?n? bildirmi?lerdir.Osmanl? Devleti ise bu antla?maya dayanarak Kars,Ardahan ve Batum’un bo?alt?lmas?n? istemi?,ayr?ca bu meselelerin görü?ülmesi için de Trabzon’da bir toplant? yap?lmas?n? uygun görmü?tür.
Maveray-? Kafkas hükümeti bu teklifi kabul ederek Osmanl? Devleti ile görü?melerde bulunmas? için Gürcü Chenkoli ba?kanl???nda 11 ki?ilik bir heyeti Trabzon’a göndermi? ve görü?meler ba?lamadan önce 1 Martta meclis,1914 Trans-Kafkasya’n?n s?n?r?n?n yeniden tan?nmas?,Türkiye’nin egemenli?i alt?ndaki Türk-Ermeni muhtariyetinin sa?lamla?t?r?lmas? ve Do?u Anadolu’daki milletlerin kendilerini idare etme hakk?n? ön gören ?artlar? karar alt?na alm??t?.[162]Al?nan bu kararlardan sonra görü?meler ba?lam??t?r.Yap?lan görü?melerde Maveray-? Kafkas heyeti sava?tan önceki 1914 s?n?r?nda ve Ermeni istekleri yönünde direnmi? ve Bnest-Litovsk’u tan?mad???n?,Rusya’n?n Kafkas ülkelerini ba?kalar?na veremeyece?ini bildirmi?lerdir. Osmanl? Devleti ise Brest-Litovsk anla?mas?n?n uygulanmas?n? istemi?tir,Osmanl? Devleti’nin gerçekle?tirmeye çal??t??? amac?, Kars,Ardahan ve Batum al?nd?ktan sonra Güney Kafkasya’da ba??ms?z bir Kafkas Cumhuriyeti kurmakt?.Kurulan bu cumhuriyet ise Rusya ile Türkiye aras?nda tampon bir bölge olu?turacakt?.Fakat devam eden Trabzon görü?melerinde Gürcüler Batum’u,Ermeniler ise Kars’? Vermek istemiyorlard?.Bu arada Ta?naksütyun komitesi ise,Osmanl? delegelerine,Türkiye’deki Ermeniler’in,Türk
topraklar? içinde kendi geleceklerine kendilerinin karar verme hakk?na sahip olmalar? gerekti?i teklifinde bulunmu?lard?r. Osmanl? delegeleri ise onlar?n bu tekliflerine çok sinirlenmi? ve bu meselenin hükümetin i?i oldu?unu kimsenin konu?maya yetkisi ve hakk? bulunmad???n? böyle fikirler yap?ld??? müddetçe görü?meleri kesebileceklerini söylemi?lerdir.Maveray-? Kafkas hükümetinin ba??ms?zl???n? ispat edemeyece?ini ve bunu gösteren hiç bir kan?t olmad???n? buna göre Rus hükümetinin Brest-Litovsk antla?mas?n?n imzalad??? taktirde Kafkas topraklar? üzerinde tasarruf hakk? bulundu?unu ileri sürmü?tür.Bundan sonra bir müddet görü?meler kesilmi?tir.
Zaten daha önceden cephede de ba?kentteki gündeme paralel olarak olaylar geli?mekteydi.Rus askeri Kafkas cephesini tamamen bo?altm??t?.[163]Bo?alan bölgede a?a?? yukar? dört bin ki?ilik Ermeni-Gürcü kuvveti kalm??t?r.Fakat bu kuvvetlerde gerek mühimmat gerekse geri hizmeti bak?m?ndan yetersizdi.Tiflis’te bu kuvvetlerle ilgili yap?lan toplant?da Gürcü,Ermeni ve Müslümanlardan birer kolordu olu?turulmas? ve bu kuvvetlerle harpten önceki s?n?r?n muhafaza edilmesi karar? al?nm??t?r. Al?nan bu karar?n meclisteki Ermeni ve Gürcü üyelerinin deste?i ile al?nd??? inkar edilemez bir gerçektir.[164]
K?sa bir zaman sonra Vehip Pa?a,10 Martta Trans-Kafkasya Komiserli?i ba?kan?na ve Trans-Kafkasya bar?? temsilcili?i ba?kan?na gönderdi?i telgraf?nda,Brest-Litovsk antla?mas?na dayanarak Kars,Ardahan ve Batum’un bo?alt?lmas? talebinde bulunmu?tur.Bu talep büyük bir tepkiyle kar??lanm??t?r.
Maveray-? Kafkas delegeleri yetki almak için Tiflis’e gitmi? ve bir süre sonra Trabzon’a dönmü?ler ve 23 Mart 1918'de Türk delegelerine bir mektup vermi?lerdir.Bu mektupta,“Kars’?n baz? k?s?mlar?n?n Türklere verilece?ini,fakat Ermeni göçmenlerinin Kafkasya’ya dönmelerine izin verilmesini istiyorlard?”.Mektubun gönderilmesinden sonra Türk ordusu Batum’a ilerlemeye ba?lam??t?.Bu yüzden 28 Mart 1918’de Kafkas Cumhuriyeti Seym delegeleri,Brest-Litovsk bar???n? kabul ettiklerini bildirmi?lerdir.Osmanl? Devleti ise,30 Mart 1918 tarihinde Batum askeri komutanl???na bir mesaj göndererek Batum’un bütün istihkamlar?yla birlikte Türklere teslim edilmesini aksi taktirde 1 Nisandan itibaren taarruza geçilip zorla al?naca??n? bildirmi?tir.Delegeler bu teklif üzerine kar??l?k vermeden Tiflis’e dönmü?lerdir.Bu ise sava??n yeniden ba?lamas?na sebep olmu?tur.Türk ordusu 5 Nisanda Sar?kam??’?,14 Nisanda Batum’u ve 25 Nisanda Kars’? geri alm??t?r.[165]Böylece s?n?rlar 1877-1878 sava??ndan önceki s?n?rlar?na dayanm??t?r.
Bütün bu geli?en olaylar sonucunda 26 Nisanda Maveray-? Kafkas Cumhuriyetinin ilk hükümeti kurulmu?tur.Vehip Pa?a,derhal bu ilk hükümetle irtibata geçerek yeni kurulan cumhuriyeti tan?d???n? bildirip,Batum’da yeni bir konferansa ça??rm??t?r.Bunun için yeni bir heyet olu?turulmu? ve gönderilmi?tir.[166]Batum konferans?na 40 ki?ilik kalabal?k bir delege grubu ile kat?lm??t?r.Bu delegelerden dördü Ermeni,dördü Azerbaycan Türkü,üçü Gürcü idi.Halil Bey’in ba?kanl???ndaki Türk heyetinin görü?ü Trabzon’daki kadar aç?kt?.Osmanl? Devletinin yeni istekleri Vard?.Bu yeni istekleri,Ah?ska,Ah?lkelek,I?d?r,Gümrü ve Gümrü-Culfa demiryolunun geriye al?nmas?yd?.Çünkü Osmanl? Devleti 1828 s?n?r?na ula?mak istemekteydi.Bunun için sadrazam Talat Pa?a,Osmanl? heyeti ba?kan? Halil Pa?a’ya gönderdi?i talimatta,bilhassa Ermeniler’e kuvvetli bir devlet kurma imkan?n?n verilmemesini,Osmanl? s?n?r?nda zay?f bir Ermenistan’a müsamaha edilebilece?ini belirtmi?tir.Bunun sonucunda Osmanl? heyetinin Ah?ska ve Ah?lkelek’in Türkiye’ye verilmesi iste?i kabul edilmi? ve böylece Türk talepleri,Brest-Litovsk’da tespit edilmi? olan s?n?r? da a?m??t?r.Sonuçta Maveray-? Kafkas Cumhuriyeti delegelerinin ?a?k?nl???na bakmadan Türk ordusu 15 May?sta Gümrü’ye girmi?tir.[167]
Bu olaylardan sonra Türk ordusu Kafkasya’n?n içlerine kadar ilerleyince Çiçerin,Kont Minbah’a 11 May?s ve 15 May?s tarihli iki nota göndermi?tir.Bu notalarda Maveray-? Kafkas hükümetini tan?mad???n? aç?kça bildirmi? ve Batum konferans?na kat?lmay? önermi?tir.Fakat Türk ordusunun bask?s? kar??s?nda Kafkasya’daki direnme çökmü? ve 26 May?s 1918’de Maveray-? Kafkas Cumhuriyeti kendisini feshetmi?tir.Ayn? gün Gürcistan ve Ermeniler ba??ms?zl?klar?n? ilan ettiler.28 May?s 1918 tarihinde ise Azerbaycan Türk Cumhuriyeti ba??ms?zl???n? ilan etmi?tir.Parçalanmadan sonra Musavaatç?lar Türkiye’nin,Men?evikler ise Almanya’n?n himayesine s???nm??lar,Ta?naklar ise ufukta pek görülmeyen ?ngiliz himayesini beklemeye ba?lam??lard?r.
Böylece Batum Konferans? 4 Haziran 1918 tarihinde bu üç cumhuriyetle Osmanl? Devleti aras?nda imzalanan üç ayr? bar?? anla?mas?yla sona ermi?,Osmanl? topraklar? do?uda Ah?ska ve Ah?lkelek’in kat?lmas?yla da 1828 s?n?r?na varm??t?r.
Maveray-? Kafkas Cumhuriyeti’nin da??lmas?ndan sonra Ermeniler’le olan ikili münasebetlere gelince yine eskisi gibi devam etmi?tir.Yeni kurulan“Ermeni Milli meclisi yak?n günlerde kurulacak hükümete verilmek üzere Ermenili?in siyasi ve idari i?leri üzerine almal?d?r”?eklinde ba?layan Ermeni istiklal bildirisini yay?nlam??t?r.28 May?s'ta Ermenistan’?n ba??ms?zl??? ilan edilince A.T.Hadisyan,Kaçaznuni ve Babacanyan’dan olu?an Ermeni heyeti,Osmanl? heyetiyle görü?meler ba?lam??t?r.
1-Ermeniler’e b?rak?lan yer çok azd?r.Ermeniler’in burada yerle?melerine ve geçinmelerine imkan yoktur.
2-Ermeni meselesi milletleraras? bir problemdir.Bu gibi anla?malarla ortadan kalkmaz.
3-Ermeniler için çizilen Ermenistan,Türk-Ermeni anla?mazl???na sürekli kaynakl?k edecektir,diyerek itirazda bulunmu?tur.[168]
Osmanl? heyeti,onlar?n bu itirazlar?na verdi?i cevab?nda,Ermenistan’daki Türklerin Türk topraklar?na al?nmas?n?n mümkün olaca??n?,Osmanl? Devleti’nin,Ermeniler’in ba??ms?zl???n? tan?yaca??n? bildirmi?tir.Yap?lan görü?meler sonunda Osmanl? Devleti,Ermenistan’a 10.000 km'lik toprak b?rakmay? kabul etmi?tir.Böylece Batum Anla?mas? taraflarca imzalanm??t?r(3 Haziran 1918).
Batum Anla?mas?’yla Ermeni meselesinin bininci dönemi kapanm??t?r.Daha sonra Ermeniler Brest-Litovsk anla?mas?nda kendilerine verilen yerleri tekrar elde etmek için çabalam??lard?r.Haziran sonunda Almanya’n?n da bask?s?yla Aharanyan,Babacanyan,A.T. Hadisyan ve General Gorganyan gibi Ta?nak liderlerinden olu?an bir Ermeni heyeti,?stanbul’a gelmi? ve Kas?m ay?na kadar ?stanbul’da kalm??t?r.
Bu süre içerisinde Mondros Mütarekesi’nin imzalanmas?yla gerek Kafkas Ermeniler’i gerekse Türk topraklar?nda ya?ayan Ermeniler,pek çok ümitlere kap?lm??lard?r.Osmanl? Devleti ile giri?tikleri yak?n kom?uluk ili?kilerini biranda b?rak?p içte ve d??ta eski taktik ve k??k?rt?c?l?klar?na geri dönmü?lerdir.
Mondros Mütarekesindeki Ermeniler’le ilgili maddeler ?unlard?r:
4.Madde,Müttefikleri esirleri,bütün esir Ermeniler ?stanbul’da toplanarak kay?ts?z ve ?arts?z müttefiklere teslim olacaklard?r.
11.Madde,?ran’?n kuzeybat?s?nda ve Kafkaslarda bulunan Türk k?talar? geri çekilecektir.
24.Madde,6 ilde karga?a ç?kt???nda,müttefikler bu illerin herhangi bir k?sm?n? i?gal yetkisine haizdirler.[169]
Mondros Mütarekesinin imzalanmas?ndan sonra Osmanl? Devleti,Ermeni meselesini art?k kendi istedi?i do?rultuda yönlendiremeyecekti.Özellikle ?ngilizlerin Bakü’ye ve Batum’a gelmeleri,Türk kuvvetlerinin bölgeden çekilmeleri ile Maveray-? Kafkasya’daki siyasi ve askeri durum kökünden de?i?mi?tir.?ngilizler bilhassa Ta?nakç? Ermeniler’i himayeleri alt?na alm??lar,Ermeniler ise ?ngilizlerin deste?i ile mümkün mertebe çok toprak ele geçirmek hevesiyle hemen harekete geçmi?lerdir.
?ngilizler ise bu bölgede Gürcü ve Ermeniler’e her türlü deste?i vermekten kaç?nmam??lar,Ermeniler bu deste?e güvenerek tecavüzlerini artt?rm??lard?r.May?s 1919 da Kars’? ele geçirmekle yetinmeyip,halk?na zulüm ve i?kence yapm??lard?r. ?ngilizler ise bu vah?et kar??s?nda sadece seyirci kalm??lard?r.??te Mondros Mütarekesini takiben Türkiye’yi bekleyen facialar silsilesi bu suretle Do?u Anadolu’da ba?lam?? oluyordu.
Bu arada ?tilaf Devletleri,Brest-Litovsk bar???n? 20 Eylül 1918 de hükümsüz saym??lar,Paris Bar?? Konferans?nda Amerika, Fransa ve ?ngiltere ba?bakanlar? Türk devleti ve milletini ortadan kald?racak tedbirler dü?ünmeye ba?lam??lard?r.Kendi aralar?nda yapt?klar? özel bir toplant?da ba?kan Wilson,Anadolu’da büyük bir Ermenistan yaratmak istedi?ini ve Türkler’in ?stanbul’dan kovulmalar? gerekti?ini aç?klam??t?r.Fakat k?sa süre sonra Mondros Mütarekesinin imzalanmas?yla bu meselenin ikinci dönemi aç?lm?? ve durum tamamen aleyhimize geli?me göstermi?tir.Güçlü ?ngiliz deste?i sonucunda Ermeni meselesi daha da boyutlu hale gelmi?,Ermeniler tekrar Kars’a kadar olan bölgeyi i?gal etmi?lerdir.Paris Bar?? Konferans? ve en sonunda da Sevr antla?mas?yla Ermeni meselesi zirve noktas?na ula?m??sa da Mustafa Kemal Pa?a liderli?inde gerçekle?tirilen Milli Mücadele ile sonuçsuz kalm??t?r.
*Atatürk Üniversitesi,Erzincan E?itim Fakültesi,Sosyal Bilgiler Anabilim Dal? Ö?retim Üyesi,Erzincan
[1]Uras,Esat,Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi,?stanbul 1975,ss.86-89.
[2]Toksoy,Ahmet,“Anadoluda Türk Fütühat? ve Ermeniler*,Türk Yurdu Dergisi,Ocak2001,C.21,s.161,s.9 vd.
[3]Öke,Mim Kemal,Ermeni Sorunu,1914-1923,Ankara 1993,s.77
[4]Uras,Tarihte Ermeniler,ss.152-156.
[5]Hovannisian,Armenian on the Road to Independence 1918,Los Angeles 1967,ss.21-23.
[6]Ermeni Komitelerinin Amal ve Harekat-? ?htilaliyesi,?stanbul 1916,s.9
[7]Ermeni komitelerinin Amal...,s.47.
[8]Ermeni komitelerinin Amal...,s.152.
[9]Uras,Tarihte Ermeniler,ss.435-436.
[10]Öke,Ermeni Sorunu,s.79.
[11]Karal,Enver Ziya,Osmanl? tarihi,C.V-VI-VII-VIII,Ankara 1976-1977-1983,s.130
[12]Anderson,M.S.,The Great Powers and the Near East 1774-2923,Londra 1970,s.108-112
[13]Uras,Tarihte Ermeniler,s.271-272.
[14]Bayur,Yusuf Hikmet,Türk ?nk?lap Tarihi,C.I/I,II/III,Ankara 1983,ss.97-98.
[15]Kurat,Yulu? Tekin,Osmanl? ?mparatorlu?u’nun Payla??lmas?,Ankara 1976,ss.7-29.
[16]Sovyet Devlet Ar?ivi Belgelerinde Anadolu’nun Taksimi Plan?(Çvr.H.Rahmi)?stanbul 1972,ss.204-205.
[17]Sovyet Devlet Ar?ivi...,ss.214-215.
[18]Sovyet Devlet Ar?ivi...,s.218.
[19]Sovyet Devlet Ar?ivi.,s.245.
[20]Boryan,B.A.,Armeniya Mejdunarodnaya Diplomatiya I.SSSR,Cast II.Moskova,1929,s.212.
[21]Boryan,a.g.e.,s.15.
[22]Cemal Pa?a,Hat?ralar,?stanbul 1959,s.337.
[23]Y?ld?r?m,Hüsamettin,Rus-Türk Ermeni Münasebetleri,Ankara 1990,s.36.
[24]Cemal Pa?a,Hat?ralar,s.358.
[25]Cemal Pa?a,a.g.e.,s.358
[26]Alt?nay,Ahmet Refik,?ki Komite,?ki K?tal,?stanbul 1919,ss.44-45.
[27]Cemal Pa?a,Hat?ralar,s.359.
[28]Boryan,Armaniyan,s.194.
[29]Uras,Tarihte Ermeniler,s.579.
[30]Koça?,Sadi,Tarih Boyunca Ermeniler ve Türk-Ermeni ?li?ki?eri,Ankara 1967,s.186.
[31]Y?ld?r?m,Türk-Ermeni...,s.50.
[32]Bano?lu,Ermeninin Ermeniye Zulmü,s.18
[33]Kas?m,Mehmet,Talat Pa?a’n?n An?lar?,?stanbul 1986,ss.20-21.
[34]Kas?m,a.g.e.,s.22.
[35]Erç?kan,A.,Tarihte Türk-Ermeni Münasebetleri,Ankara 1949,s.21.
[36]Gökçay,Hayri,Bir Türk’ün Hat?rat ve ?ntikam?,?stanbul 1958,s.21.
[37]Atabek,Fahir,Do?u Cephesi 1919-1921,Ankara 1978,s.7.
[38]Askere tarih belgeleri Dergisi(Aral?k 1982),Belge No:1807,s.81,s.24
[39]Beyanname ?öyle idi:“Ermeniler!?arktan garba kadar bütün büyük halklar? celbime icabet ettiler.Ermeniler,aran?zdan bir çoklar?n? mahveden ve halada mahvetmekte olan be? as?rl?k zulümden sonra kesb-i istiklal etmenizin saati gelmi?tir.Sizin sadakatiniz beni silahlar?m?z?n nihayi zaferi ile hakk?m?za hadim olaca??n?za inand?r?yor.Ermeniler!Çar hükümeti emrinde s?lav karde?lerinizle birle?iniz.Böylece hak ve istiklalinize kavu?acaks?n?z.”Erç?kan,Tarihte Türk...,s.21
[40]Saral,Hulki,Ermeni Meselesi,s.355.Ermeniler,Do?u Anadolu Türklerini temizlemek için kurulan güce kat?lmak üzere gönüllü askerler topluyor ve bu birliklere gönderiyorlard?.Böylece ba??ms?z bir Ermeni hükümeti kurulabilecekti.Ermeni deste?ini almaktan memnun olan Ruslar ise ba??ms?z bir hükümet olan Kafkasya ve Do?u Anadolu topraklar?n?n durumunu görmek için Osmanl?dan daha endi?eli de?illerdi.Shaw,S.History of The Ottoman Empire and Modem Turkey,Paris 1977,s.323.
[41]Hatta Ba?kumandan Nikolay Nikoliyeviç A?ustos 1914’te Avusturya ve Macaristan halklar?na müracaatla ?unlar? söylemi?tir: “Kendi tarihi vaziyetlerine sadakatli olan halklar?n yabanc? zulmünden kurtulmas? için defalarca kan dökmü? Rusya,hakk?n ve adaletin devam?ndan ayr? hiçbir ?ey aram?yor”.Asl?nda bu ve bunun gibi sloganlar Rusya’n?n d?? politikas?n?n as?l hedefini belirtiyordu.Yabanc? zulmünden kurtulmak isteyen küçük milletlerin yard?m?yla ba?ka topraklar? i?gal etmek vas?tas? ve silah?yd?.(Boryan,Armeniya...,s.384)
[42]Shaw,H?story of The Ottoman,s.323,Gazigiray,Alper,Osmanl?lardan Günümüze Kadar Vesikalarla Ermeni Terörünün Kaynaklar?, Herek 1982,s.378.
[43]Erç?kan,Tarihte Türk...,s.23.
[44]Uras,Tarihte Ermeniler,s.590.
[45]ATASE,K?s.2811,D.26,f.24-1.
[46]Granville,Çarl?k Rusyas?n?n Türkiye’deki oyunlar?,s.89.
[47]Komite Horizon Gazetesinde ?u bildiriyi yay?nlam??t?:“Bugün art?k Türkiye Ermenileri ?ehitleri ad?n? ta??yan o kanl? tarihe son vermek zaman? gelmi?tir.Bu ?artlar içinde Ermeni de art?k kendi yerine sahip olacak ve kendi gücüyle topraklar?nda yap?lacak sava?lara yard?m edecektir”.Uras,Tarihte Ermeniler,s.591.
[48]ATASE,Kls.318,D.1287,f.1-31.
[49]Uras,Tarihte Ermeniler,s.603.
[50]Granville,Çarl?k Rusyas?n?n,s.87.
[51]Uras,Tarihte Ermeniler,s.595.
[52]ATASE,Kls.2811.D.26,F.15-1.
[53]ATASE,Kls.2820,0.17.F.4.
[54]Alt?nay,Ahmet,Refik,?ki Komite,?ki K?tal,?stanbul 1919,s.45.
[55]Boryan,Armenia,s.334.
[56]Rus ?htilali bidayetinden ?tibaren 27 ?ubat 1918’de Osmanl? K?taat?n?n Erzurum’u istirdat Ettikleri Tarihe Kadar Ermenilerin Erzurum ?ehri ve Havalisi Türk Sekenesine Kar?? Tav?r ve Hareketlerine Dair Twerdo Khlebof’un Hat?ras?,Batum 334/1918,s.4.
[57]Erzurum tahliye edildi?i zaman Ruslar?n ilk icraat? Ermeni taburlar?n? ?ehre sokmamak olmu?tu.(Kara schemsi,Turcs et Armeniens Devant L’histoire Nouveaux Temoignages Russes et Turcs sus Les Atrocites Armeniennes de(1914-1918),Geneve 1919, s.77.Ruslar iyi biliyorlard? ki,Ermeniler Erzurum’a girdikleri taktirde Türkleri korkunç bir ?ekilde parçalayacaklard?.Rus ordusunun himayesi alt?nda yap?lacak bu cinayetler Türkleri Ruslar’dan tamamiyle ay?rabilirdi.Halbuki,Ruslar?n amac? Türklerin sükunundan istifade ederek Erzincan’a,Sivas’a,Trabzon’a kadar ilerlemekti.Sonradan bu maksatlar?na da ula?m??lard?. (Alt?nay,?ki Komite,s.46
[58]Schemsi,Turcs et Armeniens Devant,s.77.
[59]Uras,Tarihte Ermeniler,s.627.
[60]Bayur,Türk ?nk?lap tarihi,C.lll/lll,s.83.
[61]Bayur,a.g.e.,s.85.
[62]Manvelichvili,Alexandre,Histoire de Geogie,Paris 1951,s.419.
[63]Manvelichvili,a.g.e.,s.419.
[64]Sakarya,?hsan,Belgelerle Ermeni Sorunu,Ankara 1984,s.265.
[65]Afanasyan,Serge;L’armenie L’azerbaidjan Et La Georgie de’l ?ndependance a’l ?nstauration du Pawoir Sovietique(1917-1923), Paris 1981,s.35.
[66]Afanasyan,a.g.e.,s.36
[67]Boryan,Armenia,s.383.
[68]Apak,Devlet Ar?ivi,s.140
[69]Apak,a.g.e.,s.141.
[70]Yaresimos,Stafenos,Türk-Sovyet ?li?kileri,Ekim Devriminden Milli Mücadeleye,?stanbul 1979,s.12.
[71]B?y?kl?o?lu,Osmanl? ve Türk Do?u Hudut Politikas?,s.16.
[72]Kadi?ev,A.B.,?nterventsiya I Grajdanskaya vaynav Zakavkazya,Moskova 1960,s.42.
[73]Boryan,Armenia,s.385.
[74]Sakarya,Belgelerle Ermeni Sorunu.s.266.
[75]Sovyet hükümeti her yerde Çarl?k Rusya’s?n?n Osmanl? Devleti ve ?ran’?n bölü?türülmesini ön gören bütün anla?malar?n hükümsüz b?rak?ld???n? ilan etti.?lan’da deniliyordu ki;“Biz Osmanl? Devleti’nin bölü?türülmesi ve Ermenistan’?n ondan kopar?l?p al?nmas? hakk?nda anla?man?n parçaland???n? ve iptal edildi?ini bildiriyoruz.”Sava? devam etti?i sürece Ermenilere kendi siyasi gelece?ini özgürce tayin etmek hakk? verilecekti.Bkz.Kadi?ev,Interventsiya I Grajdanskaya,s.43.
[76]Öke,Mim Kemal,Ermeni Sorunu 1914-1923,Ankara 1991,s.152.
[77]Alt?nay,?ki Komite,?ki K?tal,s.48.
[78]Uras,Tarihte Ermeniler,s.659.
[79]Hatta Aral?k 1917’de Ermeni D??i?leriyle ilgili bir komiserli?in olu?turulmas? karar? dahi al?nm??t?.Bkz.Atanasyan, Serge,L’azerbaidjan Etla Georgie de lindependance a’l lnstauration du Pawoir sovietique(1917-1923),Paris 1981,s.36.
[80]Afanasyan,L’azerbaidjan,s.36.
[81]Kadi?ev,?nterventsiya,s.49.
[82]ATASE Kls.340,D.406-1366,F.1-29.
[83]ATASE Kls.152,D.376-681,F.9,Boryan,Armenia,s.397.
[84]Boryan,Armenia,s.397.
[85]ATASE Kls.152,D.376-681,F.9-1.
[86]ATASE Kls.524,D.706-2044,F.13-2.
[87]Allen,W.E.D.,Muratof,Poul,1828-1921 Türk Kafkas S?n?r?ndaki Harplerin Tarihi,Ankara 1966,s.427.
[88]ATASE Kls.340,D.406-1366,F.1-29.
[89]Kadi?ev,?nterventsiya,s.43.
[90]Aydemir,?evket Süreyya,Makedonya’dan Orta Asya’ya Enver Pa?a,1914-1922,III.?stanbul 1978,s.349
[91]ATASE,Kls.3916,D.11,F.3-2.
[92]ATASE,Kls.3916,D.11,F.3-3.
[93]?kdam,1 May?s 1917,Numro:7264
[94]?kdam,11 May?s 1917,Numro:7274
[95]?kdam,13 May?s 1917,Numro:7276
[96]ATASE,Kls.3916,D.11,F.3-39.
[97]Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi Kafkas cephesi,?kinci Ordu Harekat?,(1916-1918),C.II,ks.2,Ankara 1978,s.272.
[98]ATASE Kls,3916,D.11,F.3-41.
[99]ATASE Kls,3916,D.11,F.3-42,3-43.
[100]Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi,s.273.
[101]?kdam,17 Nisan 1917,Numro:7250
[102]General Ludendorf’un Hat?ra-i Harbisi,?stanbu? 1336,C.II,s.186.
[103]?kdam,28 May?s 1917,Numro:7291.
[104]ATASE,Kls.3916,D.11,F.3-49.
[105]Kazemzadeh,Firuz,The Struggle For Transcaucasia,England 1951,s.82.
[106]ATASE,Kls.525,D.1024,F.23.
[107]Belen Fahri,Birinci Cihan Harbinde Türk Harbi,1917 y?l? Hareketleri,C.IV,Ankara 1966,s.247.
[108]Dukakinzade,Feridun,Büyük Harpte Türk cepheleri,I.Kafkas Cephesi,Ankara 1931,s.294.
[109]Kazemzadeh,The Struggle,s.82.
[110]ATASE,Kls.529,D,357-2067,F.1
[111]Kazamzadeh,a.g.e.,s.84.
[112]Boryan,Armenia,s.400,Hovannisian,R,Armenia on The Road To Independance 1918,Los-Angeles 1967,s.109.
[113]Dokumenti i Metaria?i Povine?ney Politike Zakavkazya i Gruzii,Tiflis,1919.Belge No:30,ss.53-56.
[114]ATASE,Kls,2921,D.159-510,F.1-17,Zavriyev,D.S.,Novey?ey ?storii Severo Vostoçn?h vilayetov Turtsii,Tbilisi 1947,s.46.
[115]Parmaks?zo?lu,?smet,Ermeni Komitelerinin ?htilal Hareketleri ve Besledikleri Emeller,Ankara 1981,ss.131-132.
[116]Hovannisian,Armenia,s.111.
[117]Allen,Muratoff,1828-1921 Türk Kafkas,s.427.
[118]ATASE,Kls.4838,D.287,F.51-2
[119]ATASE,Kls.3941,D.13,F.1-9,1-23;?kdam,13 ?ubat 1918,Numro:7547
[120]Kazemzadeh,The Struggle,s.82
[121]Hovannisian,Armenia,s.,121.
[122]ATASE,Kls.152,D.380-682,F.19-2,19-3.
[123]ATASE,Kls.152,D.380-682,F.1-2.
[124]ATASE;Kls.3916.D.11,F.3-80.
[125]Kazemzadeh,The Struggle,s.82.
[126]ATASE,Kls.3916,D.11,F.3-135
[127]ATASE,Kls.2922,D.511,F.1-55.
[128]ATASE,Kls.2922,D.515,F.3-1.
[129]?kdam,24 ?ubat 1918,Numro,7558,Kazemzadeh,The Struggle,s.55.
[130]B.O.A.,D-1/KMS,Dosya No:49-1,S?ra No:32.
[131]ATASE,Kls.525,D.2046,F.6-3.
[132]ATASE,Kls.2905,D.433,F.6-2.
[133]Hocao?lu,Ar?iv Vesikalar?yla Tarihte,s.606.
[134]Dokumenti i Materiali Povne?nev,No:56.
[135]Dokumenti i Materiali Povne?nev,No:54
[136]Dokumenti i Materiali Povne?ney,Belge No.35,s.53.
[137]Dokumenti i Materiali Povne?ney,Belge No:35,s.54.
[138]Parmaks?zo?lu,Ermeni Komitelerinin,s.132.
[139]Dokumenti i Materiali Povine?ney,Belge No:16,ss.25-26.
[140]ATASE;Kls.2921,D.511,f.1-18.
[141]ATASE,Kls.2921,D.511,f.1-17.
[142]Dokumenti i Materiali Povine?ney,Belge No:18,ss.26-27.
[143]Dokumenti i Materiali Povine?ney,Belge No:16,ss.25-26
[144]Afanasyan,L’armenie L’azarbaidjan,s.34.
[145]Dokumenti i Materiali Povine?ney,Belge No:21,ss.29-36.
[146]Hovannisian,Armenia,ss.120.
[147]Dokumenti,Belge No:19,ss.27-28,Manvelichvili,Histoire de Georgie,s.420.
[148]Hovannisian,a.g.e.,s.120
[149]Zavriyev,K.Novey?ey ?storii Severe,s.40.
[150]Boryan,Armeniya,s.402.
[151]ATASE;Kls.2921,D.511,f.1-24,ATASE;Kls.2905,D.433,f.5-24.
[152]Dokumenti i Materiali Povine?ney,Belge No:37,s.60
[153]ATASE,Kls.2921,D.511,f.1-37.
[154]Afanasyan,L’armenie L’azebaidjan,s.34-35.
[155]Dokumenti i Materiali Povine?ney,Belge No:40,s.62.
[156]Dokumenti i Materiali Povine?ney,Belge No:41,ss.62-63
[157]Hovannisian,Armenia,s.121.
[158]Dokumenti i Materiali Povine?ney,Belge No:41,ss.64-65.
[159]Dokumenti i Materiali Povine?ney,Belge No:41,s:66.
[160]Kadi?ev,?nterventsiya,s.45.
[161]Dokumenti i Materiali Povine?ney,Belge No:44,s.73.
[162]Muratoff,Allen,1828-1921 Türk-Kafkas S?n?r?ndaki Harpler,s.429.
[163]Tanin,1 Kanun-u Sani 1918,Numro:3253
[164]ATASE,Kls.2921,D.511,f.1-55.
[165]Parmaks?zo?lu,Ermeni Komitelerinin ?htilal Hareketleri,s.133.
[166]Y?ld?r?m,Rus-Türk-Ermeni Münasebetleri,s.110.
[167]Yerosimos,Türk-Sovyet ?li?kileri,s.22.
[168]Parmaks?zo?lu,Ermeni Komitelerinin ?htilal Hareketleri...,s.133.
[169]Parmaks?zo?lu,Ermeni Komitelerinin ?htilal Hareketleri...,s.134.
| |
Anasayfa
İletişim
