Arşiv Belgeleri

LE JOURNAL D’ORİENT GAZETESİNİN 26 NİSAN 1923 TARİHLİ SAYISINDA YAYINLANAN İSTANBUL ERMENİ PATRİĞİ’NİN AÇIKLAMALARINA İLİŞKİN HABER VE BU HABERİN AMERİKAN DIŞİŞLERİ BAKANLIĞINDAKİ YANSIMALARI

Osmanlı İmparatorluğu’nun Birinci Dünya Savaşı’nı yenik bitirmesiyle Ermeni sorunu bambaşka bir boyut kazanmıştır. Silahlı mücadele ve isyan yoluyla Doğu Anadolu bölgesinde bağımsız veya en azından özerk bir Ermeni devleti kurulması projesini başaramayan Ermeniler mücadelelerini diplomatik sahaya taşımaya karar vermişlerdir. Özellikle Mondros Ateşkes Antlaşması, Paris Barış Konferansı ve hiçbir zaman hayata geçirilemeyen Sevr Antlaşmasının müzakereleri esnasında Büyük Devletlerin yetkilileri ile görüşen Ermeni delegasyonları, kurmayı düşündükleri devletin topraklarını dahi belirlemişlerdir. Ancak bütün bu projeler ulusal Kurtuluş Savaşı’nın sonucunda hayata geçirilememiş, Lozan Antlaşması ile de kesin olarak gündemden düşmüştür.

Aşağıda sunulan üç belge, Lozan Antlaşması müzakereleri sırasında Ermeni hayallerine son noktayı koyan belgeler olarak değerlendirilebilir. Bu belgeler, İstanbul’da yayımlanan Le Journal d’Orient gazetesinin 26 Nisan 1923 tarihli nüshasında yayımlanan ve İstanbul Ermeni Patriği’nin Ermeni sorunu ile ilgili görüşlerini içeren bir makale, bu makaleyi Amerika Birleşik Devletleri Dışişleri Bakanlığı’na bildiren 28 Nisan 1923 tarihli ve Amiral Bristol imzalı bir tanıtım yazısı ve makalenin Amerikan Dışişleri Bakanlığı içinde dağıtımını sağlamak üzere Dışişleri Bakanlığı Yakın Doğu Bölümü diplomatlarından Alan Dulles tarafından kaleme alınan bir yazıyı içermektedir.

Ermeni Patriği Kevork Arslanyan yaptığı açıklamada Türkiye’de yaşayan Ermenilerin artık gerçeği anladıklarını ve Türkiye’nin diğer halkları ile kardeşçe yaşamak istediklerini belirtmektedir. Ancak, açıklamanın en can alıcı bölümü Patriğin Ermenilerin ‘Ermeni yurdu’ iddialarından tamamen vazgeçmelerini vurgulamasıdır. Türkiye Ermenilerinin en büyük ruhani liderlerinden biri olan İstanbul Ermeni Patriği’nin bu açıklamasının Lozan müzakereleri sırasında yapılmış olmasının Lozan’daki Türk delegasyonunun Ermeni meselesi konusunda elini kolaylaştırdığı söylenebilir.

Patriğin açıklaması ABD’nin Türkiye’deki Yüksek Temsilcisi Amiral Bristol tarafından büyük bir ivedilikle Amerika’ya duyurmuştur. Hâlihazırda Ermeni meselesi konusunda daha sonra kendi adıyla anılacak önemli bir rapor hazırlamış olan Amiral Bristol bu makalenin yayınlanmasını son derece ciddi bir gelişme olarak algılamıştır. Zira Bristol’e göre son birkaç yıldır süregelen ‘boşboğazlık ve uzaktan diğerkâmlık’ bu açıklamayla yerini uyum ve barış havasına bırakmıştır. Diğer bir deyişle Türkiye’de yaşayan Ermeniler yurt dışındaki Ermeni diasporasının kendi adlarına yürüttükleri propagandadan duydukları rahatsızlığı dile getirmektedirler.

1953-1961 yıllarında Amerikan Merkezi Haberalma Teşkilatı’nın (CIA) başına geçecek olan, ancak 1923’te Amerikan Dışişleri Bakanlığı’nın Yakın Doğu Dairesinde çalışan Allan Dulles ise Bristol’ün gönderdiği haberin son derece dikkate değer bir haber olduğunu ve Türklerle doğrudan doğruya temas kurmuş olan Ermenilerin kendileri adına yurt dışında -özellikle Amerika’da- yapılan yanlış bilgilendirmeleri tasvip etmediklerini vurgulamaktadır.

Sonuç olarak bu üç belge Türkiye Ermenilerinin görüşlerinin Amerikan kamuoyuna duyurulması açısından büyük önem taşımaktadır. Bu nedenle dergimizin bu sayısında bu belgelerin ilk kez Türk kamuoyuna sunulması kararlaştırılmıştır.