| | | | | | ERMEN? YÖNETMEN ATOM EGOYAN'INDr. Şenol KANTARCI*
Ermeni Araştırmaları 1. Türkiye Kongresi Bildirileri-I.Cilt | |
| | le="text-align: juğÿ0 ERMEN? YÖNETMEN ATOM EGOYAN'IN55Îû d;">ERMEN? YÖNETMEN ATOM EGOYAN’IN“ARARAT”F?LM? SENARYOSUNDAK? TAR?HSEL OLAYLARIN ?NCELENMES?
Dr.?enol KANTARCI*
G?R??
Okuyaca??n?z yaz?y? kaleme alan yazar,bir sanat ele?tirmeni de?ildir.Asl?nda yazar?n bu incelemede ele ald??? senaryo ve bu senaryonun yönetmeni olan Atom Egoyan’?n da,tarih ve tarihçilikle uzaktan yak?ndan ili?kisi yoktur.Böyle olmas?na ra?men, Egoyan ve filmi“Ararat”tarih iddias?yla ortaya ç?kmaktad?r.
Atom Egoyan taraf?ndan yaz?lan ve filme çekilen“Ararat”isimli film senaryosunun en çarp?c? noktas?,filmin içindeki filmdeki tarihi olaylar?n kayna??n?n bir Ermeni ya da Türk de?il,sözde tarafs?z bir Amerikal? misyoner oldu?unun i?lendi?i sahnedir. Bahsi geçen sahnede,filmdeki kahramanlardan birisi olan Rouben’in filmin içerisindeki filmde Amerikal? misyoneri canland?racak olan Martin’e bir kitap uzatarak:[1]
“Bu kitap senin karakterinin anahtar?d?r.Kitap,1917 y?l?nda Boston‘da bas?lan Clarence Ussher’in gerçek günlü?üdür.Amerikal? bir doktor olan Ussher,bütün olup bitenlere ?ahit olmu?tur.”demesidir.
Rouben,bu sahnede ki konu?mas?nda:[2]
“Senaryomdaki her sahne bu dokumana(kitaba)dayand?r?lm??t?r.Bu,bir toplumun tamamen yok edildi?ini gören bir adam?n anlatt??? gerçek bir hikayedir...”Diyerek bu karakterin çok önemli oldu?unu ve iyi canland?r?lmas? gere?ini belirtmi?tir.
Yukar?da da belirtildi?i gibi bu sahne,izleyiciler aç?s?ndan en önemli sahne olacakt?r.Zira olaylara tan?kl?k yapan bir Ermeni ya da Türk de?ildir.Egoyan’a göre veya Egoyan’?n izleyici üzerinde b?rakmak istedi?i etkiye göre,tarafs?z bir ?ahittir.Zaten filmi önemli k?lan da bir Amerikal?’n?n hat?rat?na dayand?r?lm?? olmas?d?r.
Atom Egoyan’?n“Ararat”filmine dayanak yapt??? Amerikal? misyonerin ne amaçla Türkiye’de Van’da oldu?unu,ne için gönderildi?ini ve bölgede ne tür faaliyetler içerisinde oldu?unu ara?t?rmadan ve bu misyonerin Türklere ve Ermenilere olan bak?? aç?s?n? ortaya koymadan“Ararat”filmi hakk?nda yap?lacak her türlü de?erlendirme eksik olacakt?r.
Ara?t?r?lmad??? takdirde ortaya ç?kacak olan di?er bir eksik nokta da 1914-1916 y?llar? aras?nda Van’da cereyan eden Ermeni isyan?n?n ve akabinde ç?kan sava??n incelenmesi olacakt?r.
?ncelenecek olan di?er hususlar ise,bu tarihlerde bizzat bölgede görev yapan di?er ki?ilerin hat?ratlar?n?n okunmas? ve kar??la?t?r?lmas? olacakt?r.
incelemede ilk olarak yap?lan Egoyan’a ait Ararat senaryosunun okunmas? olmu?tur.?kinci ad?m olarak Egoyan’?n senaryosunda bahsetti?i 1917 y?l?nda Boston’da bas?lan Dr.Clarence D.Ussher’in ve bayan Grace H.Knapp’?n birlikte kaleme ald?klar? ve bu senaryoda bahsi geçen“An American Phys?c?an ?n Turkey”isimli kitab?n?n okunmas? olmu?tur.
Bu a?amadan sonra konuyla ilgili yine bu bölgede Amerikan misyoneri olarak çal??m?? Dr.Ussher’in mesai arkada?lar? olan Bayan Knapp ve Y.A.Rushdouni’nin hat?ratlar? okunmu?tur.Ad? geçen hat?ratlar?n yan? s?ra ?sviçreli misyoner Safrastian ve Bayan Gazarian’?n olay? anlatan raporlar?,bunlara ilave olarak Almanlar?n tavsiyesiyle Türk ordusuna gönüllü s?fat?yla gelmi? ve Birinci Dünya Sava?? bitinceye kadar Türk ordusunda görev yapm??,Van’daki olaylar s?ras?nda Van Vali Vekili Cevdet Bey’in yan?nda Türk ordusuna komuta etmi? olan,hat?rat?ndan istihbaratç?l??? muhtemel,H?ristiyan fanati?i oldu?u anla??lan Venezuellal? Rafael de Nögales’in yazm?? oldu?u hat?rat okunmu?tur.Son olarak ise yukar?dakilere ilaveten birçok yerli yabanc? hat?rat ve dönemle ilgili resmi yaz??malar okunarak bir de?erlendirme yap?lm??t?r.
Atom Egoyan’?n senaryosunda dayanak olarak gösterdi?i Amerikal? misyoner Dr.Clarence D.Ussher ve kitab?“An American Physician in Turkey”in analizini yapmak için Amerikal? misyonerlerin Anadolu’daki çal??malar?n?n tetkik eden k?sa bir inceleme yapmakta yarar vard?r.
SENARYOYA KONU ED?LEN TAR?H? OLAYLAR:ABD’N?N DO?UYA YÖNELMES?
18.yüzy?l?n sonlar?na do?ru ba??ms?zl???n? kazanan genç Amerikan devletinin istikbali,ticaretteydi.Amerikan ticareti Balt?k, Levant(Orta Do?u)ve Uzak Do?u olmak üzere ba?l?ca üç yönde geli?ebilirdi.Ancak bu geli?me yollar?n?n üzerinde baz? engeller, denizcilerin diliyle baz? may?nlar bulunmakta idi.Bu may?nlardan kurtulmak için Amerika’n?n donanmaya ihtiyac? vard?.Asl?nda donanma,i?in“yüzü sert ve so?uk”yan?yd?.Bir de“yüzü s?cak”,sempatik ve insanc?l olan bir mekanizmaya ihtiyaç vard?.Zira, Akdeniz’de dola?t?r?lacak bir f?rkateynin y?ll?k masraf? 80.000 dolarken,bir misyoner ailenin y?ll?k gideri 1000 dolar? dahi bulmuyordu.[3]
ABD’nin Osmanl? Devleti ile ili?kileri bu genç ülkenin karl? bir d?? ticaret yapma ihtiyac?ndan do?du ancak bununla da s?n?rl? kalmad?.XIX.yüzy?l?n ilk yar?s?nda ba?ta tacirler ve denizciler olmak üzere misyonerler,mucitler,mühendisler, zanaatkarlar,bilim adamlar?,macerac?lar ve hatta serseriler dahi Levant’?n yolunu tuttular.Bu say?lanlar?n içerisinde, etkileri itibariyle en kal?c? olan? elbette ki misyonerler oldu.Bahsi geçen kal?c? etkiler sadece ABD’nin bölgedeki ekonomik ç?kar?n?n geli?tirilmesi hadisesiyle de?il,sonuçlar? günümüzde dahi hissedilen di?er olu?umlar aç?s?ndan dahi böyle idi.[4]
Amerika’n?n ba??ms?zl???,Avrupa’n?n emperyalist misyonundan kendini koruma dü?üncesi ve“Amerika Amerikal?lar?nd?r”ilkesiyle dünya politikas?ndan uzak durmay? hedeflemi?,bunun do?al kar??l??? da Avrupa’n?n Amerika’dan uzak kalmas? durumunu beraberinde getirmi?tir.Ancak dünyan?n Avrupal? emperyalistler taraf?ndan payla??lmas? durumuna kay?ts?z kalmak büyüme hedefleri olan ABD için son derece yanl?? olacakt?.Ayn? ?ekilde emperyalist tavr?n içerisinde bir devlet olarak dünya arenas?na ç?kmak da“Monroe Doktrini”ni çi?nemek anlam?na gelmekteydi.Son derece karma??k olan bu i?in içinden ç?kman?n tek yolu vard? o da Amerikan Protestan misyonerli?iydi.[5]
Önceleri yani,1797’de,1804’de,1811‘de Amerika,Osmanl? Devleti’ni ticari potansiyel olarak görürken,1819’dan itibaren Amerika’n?n Türkiye’ye bak?? aç?s? de?i?mi?,ticaretle girdikleri Osmanl? Türkiye’sindeki ortam?n müsaitli?ini kavray?p misyoner faaliyetlerini yürütebilecekleri yeni bir dönemi ba?latm??lard?r.
Amerikan misyonerleri ve Amerikan Protestan kilisesinin faaliyetleri,Amerika’daki Türk dü?man? Ermeni Propagandas?n?n da esas noktas?n? te?kil etmi?tir.?lk Amerikan tüccarlar?n?n Boston’dan gelmesi,özellikle Boston-?zmir limanlar?n? sürekli kullanmalar? ve Türkiye’de simsar olarak Türkiye Ermenilerini bu i?in içerisine sokmalar?yla gerek ?zmir’de gerekse Boston’da büyük bir“Ermeni Burjuvazisi”ni ortaya ç?karm??t?r.Amerika’n?n d??a yönelik misyoner örgütü,“American Board of Commisioners for Foreign Mission”(ABCFM)adl? misyoner örgütünü 1810 y?l?nda Boston’da kurmas?[6]ve bu örgütün 1819 y?l?nda Türkiye’yi program?na almas?,1820’lerden itibaren de ilk misyonerlerini Anadolu’ya göndermesi,bunun yan?nda Amerikan Proteston Kilisesi’nin kendisine hedef kitle olarak Türkiye Ermenilerini seçmesi ve bu yönde Anadolu’da Ermeniler üzerinde faaliyet göstermesi,Türkiye’de ve Amerika’da siyasi Ermeni hareketinin de filizlenmesini gerçekle?tirmi?tir.Türkiye’ye Ermeni sorununun tohumlar?n? atanlardan birisi de“American Board of Commisioners for Foreign Missions”[7]adl? misyoner kurulu?uyla 1 820’li y?llarda ABD oldu?u iddia edilebilir.Amerikal? Tarihçi Justin McCarty,Osmanl? kontrolünün d???ndaki bu okullar?n Ermeniler aras?nda milliyetçilik duygular?n? ortaya ç?kararak art?rd???n? belirtmi?tir.[8]
ABFCM’nin Türkiye’deki Faaliyetleri
ABFCM,Anadolu’daki ilk merkezini 1820 y?l?nda ?zmir’de kurmu?tur.Bundan sonra 1823’te Beyrut’ta,1831 y?l?nda ?stanbul’da,üç y?l sonra 1835’de Trabzon’da ve dört y?l sonra yani 1839’da da Erzurum’da misyoner merkezlerini kurmu?tur.Bunlar? 1847’de Antep,1851’de Sivas ve 1852 y?l?nda Adana ve Merzifon izlemi?tir.1853 y?l?na gelindi?inde Diyarbak?r’da da açarak merkezlerini giderek ço?altan ABFCM,1854 y?l?nda Mara?,Kayseri ve Urfa’da,1855’te Harput’ta,1859’da Tarsus’ta,1872’de Van’da merkezler açm?? ve bunlar? geri kalan bran?lar?n aç?lmas? izlemi?tir.Misyonerlerin en önemli ara?t?rmalar?ndan birisi de Dicle ve F?rat havzas?nda yap?lm??t?r.Misyonerler için bu bölge,en az bilinen ve en çok tehlike arzeden bir bölgeydi.1839 y?l?ndan 1845’e kadar yukar?da ad? geçen(Van,Diyarbak?r,Harput,Mardin,Musul v.s.)?ehirlerde halk aras?na girerek buralardaki insanlar?n gelenek ve göreneklerini ö?renme?e çal??m??lard?r.Örne?in,bu misyonerlerden Doktor Grant,bir çok Kürt ?eyh ve a?as?yla iyi ili?kiler kurmay? ba?ararak,kendisinden sonra gelecek olan misyonerler için zemin haz?rlam??t?r..Bölgedeki Türk, Kürt,Nasturiler aras?nda ara?t?rmalar yapt??? s?rada Musul’da ölmü?tür.Grant’?n verdi?i bilgilerden sonra ABFCM,Nasturiler aras?ndaki faaliyetlerini daha da geni?letmi?tir.Grant,ayr?ca Do?u’daki Kürtler aras?na özel yeti?tirilmi? misyonerler gönderilmesini teklif etmi?tir.[9]
Osmanl? topraklar?na ayak basan ilk Protestan misyoner,1815 y?l?nda M?s?r’a gönderilmi? olan ?ngiliz Church of Missionary Society’e ba?l? bir papazd?r.Bu papaz? 1820 y?l?n?n 15 Ocak’?nda ?zmir’e gelen Pliny Fisk ve Levi Persons adl? Amerikal? misyonerler takip etmi?tir.Bu ki?iler ne yap?labilece?ini tespite çal??m??lard?r.Örne?in,Goodel ve Dwight’in birlikte kaleme ald?klar? 1832 tarihli mektup bu bak?mdan dikkat çekicidir:[10]
“Sorun,Ermenilerin iyili?i için mümkün olan en yararl? i?i hangi yoldan yapaca??m?zd?r...Onlarla ilgili olarak i?e do?ru uçtan ba?lamak için ilkokullar açmal?y?z...Bir çocu?un kafas?nda yeti?kin insan?nkinden çok daha kolay iz b?rakabilir... üstelik bunlar?n pek ço?u okuyam?yor,hemen hemen tümü yazam?yor...?imdi,iki harfi birbirinden ay?ramayan bu adamlara biz Tanr?’n?n Kitab?’n? versek ne olur?Geni?lememize gerek yok;demek ki i?e okuldan ba?lamal?y?z...”[11]
Yine bu dü?ünceyi,Goodell,Schauffler ve Dwinght’?n 8 May?s 1837 tarihli birlikte yazd?klar? mektuplar?nda görmek mümkündür:[12]
“Bütün Ermeni ulusu e?itimin önemine yönelik bir uyan???n içerisindedir.?imdi Üsküdar’da bir büyük kolej ya da üniversite kuruyorlar.Ancak,binalar?,paralar? olmas?na ra?men adamlar? yok.Bütün bu giri?ime biçim ve hayat verebilmek için Ohannes’e ba??ml? kalacaklar,o da bize,Ö?retmenlerinin ö?retilmesi,e?itmenlerinin e?itilmesi gerekecek...”[13]
Ermeni yazarlar?ndan Mark Malkasian;“ABCFM”temsilcilerinin 1820’lerde Osmanl? ?mparatorlu?u’na geldi?ini,önceleri Müslüman olanlar? H?ristiyanla?t?rma gayretleri sürdürdü?ünü,bunun mümkün olmad???n? görünce,Ermenilere yakla?t?klar?n? yazm??t?r.[14]
Amerikan Misyoner Örgütü Boston merkezi sekreteri Judson Smith,1893 y?l?nda,“Hamdolsun,Çanakkale ve Akdeniz k?y?lar?ndan Rus s?n?r?na ve Karedeniz’den Suriye’ye kadar,Türkiye’nin hemen hemen bütün kent ve köylerine eri?ebildik”demi?tir.Gerçektende bu misyonerler,her Ermeni köyüne ula?m??lar,hatta her Ermeni evinin içine kadar girmi?lerdir.Bu kadar kapsaml? bir çal??may?,o zamana kadar Türkiye’de hiçbir ba?ka örgüt ba?aramam??t?.?ngiliz,Frans?z misyonerlerinin çal??malar?,belli noktalarda s?n?rl? kalm??,belli kasabalar?n veya misyoner istasyonlar?n?n çevresini pek a?amam??t?.Amerikan Protestan Misyonerleri,Türkiye’deki çal??malar?n?n yayg?nl??? ve derinli?i bak?m?ndan birinci s?ray? ald?klar?n?,öteki örgütleri çok geride b?rakt?klar?n? övünerek yazarlar”.[15]
American Board’?n faaliyetlerini özetleyen Barlett Raporu’nda ilk cümle ?öyledir:“Misyoner faaliyetler aç?s?ndan Türkiye, Asya’n?n anahtar?d?r.”[16]
ABCFM Türkiye’de o kadar muazzam çal??m??t?r ki,1893 y?l?na kadar Türkiye’de 624 okul,436 ibadethane açm??t?r.[17]Bu tarihte Türkiye’de 1317 misyoner görev yapmaktayd? ve 1893 y?l?na kadar Türkiye’de 3 milyon ?ncil ve yakla??k 4 milyon da de?i?ik kitap da??t?lm??t?.“ABCFM...”nin 1893’e kadar harcad??? para 10 milyon dolar? a?m??t?.Bunun yar?dan fazlas? Amerikan vatanda?lar?ndan toplanm??t?.Amerikan misyoner örgütünün sekreteri Judson Smith,yukar?daki rakamlar?n bir bölümünü s?ralad?ktan sonra:
“Bütün bu asil hizmetlerimiz,Ermeni milletini bize kar?? sonsuz sevgi ve ?ükran duygular?na gark etti ve Ermenileri yüreklerini çelik bir çengelle misyonerlere ba?lad?.Art?k Ermeni milleti,bu koruyucular?n?n ve velinimetlerinin ellerinde bir balmumu parças? gibidir”Diyerek Ermenilerin ABD’ye ne derece s?k? ba?l? oldu?unu aleni bir ?ekilde ifade etmi?tir.[18]
Ermenilerin ABD’ye ba?l?l?klar?n?n yan?nda,ABD’nin de Ermenilere kar?? y?llarca verdikleri emekten dolay? do?al olarak özel bir ilgileri mevcuttu.Buradan yola ç?k?ld???nda Atom Egoyan’?n senaryosuna dayanak yapt??? Amerikal? misyoner Dr.Clarence Ussher’in hat?rat?n?n hangi ruh hali içerisinde kaleme al?nm?? oldu?u aç?kça anla??lmaktad?r.
Atom Egoyan,Dr.Usshen’in hat?rat?n? esas alarak senaryosunu,Ussher’in görev yapt??? yer olan Van üzerine kurguland?rm??t?r. A?a??da senaryo ile do?rudan ilgili olan Van vilayetindeki Ermeni hareketlerinin k?sa incelemesi yap?lm??t?r.
VAN’DA ERMEN? HAREKETLER?
Birinci Van ?syan?(1896)
Van’daki Ermeni hareketlerinin 1914 y?l?na kadar olan sürecinden geriye do?ru yakla??k 60-70 y?ll?k bir geçmi?i vard?r.1857 y?l?nda Varrak Manast?r?’nda bir bas?mevi kurulmu? ve burada Ermeni isteklerine ait eserler bas?lm??“Vaspurgan”,“Van Kartal?” gibi gazeteler ç?kart?larak propaganda yoluyla isyana haz?rl?k yap?lm??t?r.[19]1870 ve 1880 y?llar?nda ise“?ttihat ve Halas”, “Araratl?”ve“Karahaç”gibi örgütler kurulmu?tur.[20]Bu bak?mdan genel olarak Ermeni isyan komiteleri Van’da di?er yerlere k?yasla daha organize ve kuvvetli olmu?tur.
1872 y?l?nda Van’da kurulan“?ttihat ve Halas”,Rus taraftar? bir çizgi yürütmü?tür.Böylece Rusya’dan da gördü?ü destek ile kuvvetli bir siyasi te?ekkül haline gelmi? ve Van merkez olarak civardaki Ermenilere sürekli isyan fikirlerini a??lam??t?r.[21]
Ayn? y?l(1872),Van’da k??k?rtma hareketlerini h?zland?rmak,Ermenileri Rus ordusu saflar?na çekmek ve Osmanl? ordusuna kar?? kullanmak için“Kurtulu? Birli?i Cemiyeti”kurulmu?tur.[22]
1878 y?l?nda[23]yine Van’da“Siyah Haç Cemiyeti”di?er yayg?n ad?yla“Karahaç”,kurulmu?tur ki,bu örgüte verilen ad,üyeleri aras?nda s?r tutmayanlar? listedeki isimleri üzerine haç i?areti çekerek idama mahkum etmelerinden ileri gelmi?tir.Ad? geçen cemiyete üye olarak girenler büyük bir mesuliyetin alt?na girmi? oluyorlard?.Örgütün ileri gelenleri Rusya’dan gelen Ermenilerden olu?maktayd?.Genel olarak bu örgütleri Rusya’dan gelen doktor Navarstyan tanzim etmi?tir.Örgütlerin faaliyetleri birkaç yer ve koldan idare olunmu?tur.Bunlardan birisi Tiflis’tir.Buradan silah ve cephane tedarik etmek üzere icap eden paralar gönderilmi?tir.[24]Haziran 1896 da ba?layan Birinci Van isyan?n?n haz?rl??? yukar?da da anlat?ld??? üzere,geriye do?ru uzunca bir zaman dilimini alm??t?r.
Van’da ki Ermeni komiteleri buradaki Türkleri yok ederek bölgeyi ele geçirmek için kurulmu?,sürekli d??ar? ile irtibatta bulunarak silah tedariki sa?lam??t?r.isyan öncesi Van konsolosu yüzba?? Clayton 12 Ekim 1890 tarihli raporunda;Rusya Ermenistan’?ndan Türkiye Ermenilerine silah göndermek için cemiyetler kuruldu?u ve silahlar?n da??t?lmas? için ise ajanlar angaje edildi?i yolunda bilgiler elde edildi?ini yazm??t?r.Clayton,1890 Kas?m?nda da Ermenilerin isyan haz?rl??? içerisinde oldu?unu ve Amerikal? bir misyonerden Van’da Rusya’dan gelen bu silahlar?n da??t?ld???n? ö?rendi?ini raporunda ifade etmi?tir.[25]
?syanla ilgili olarak Van’da konsolosluk yapm?? olan General Mayewski,1895 y?l?nda Van’daki ihtilalcilerin Avrupa’n?n ilgisini üzerlerine çekmek için birtak?m politik cinayetler i?lediklerini,zengin Ermenilerden haraç toplad?klar?n?,1895-1896 k???nda Van’daki Ermeni geçlerinin müfreze ve k?ta talimleri yapt?klar?n? ve baharla birlikte Van ve çevresinde çe?itli katliam olaylar? gençekte?tirdiklenini rapor etmi?tir.[26]
1896 Haziran?n ilk günlerinde Van’da Ermenilerin devriye gezen Türk askerlerine ate? açt?klar?n? ?ngiliz Ba?konsolosu Williams raporunda anlatt?ktan sonra Ermenilerin bu tutumlar?n?n son derece yanl?? oldu?unu kendilerine çok defa söyledi?ini yazm??t?r.[27]
3 Haziran’da ba?layan olaylar 4 Haziran’da h?z kazanm?? ve 6 Haziran 1896 Cuma sabah? erken saatlerde silahl? Ermeniler taraf?ndan isyan ?iddetlenmi?tir.
6 Haziran gününü ?ngiliz Konsolos Williams,raporunda ?öyle anlatm??t?r:
“6 Haziran’da Amerikan misyoneri Dr.Regnault ile birlikte asilerin savundu?u iki yeri gördüm.Korunma usulleri beni ?a??rtt?. Kendileri,?ran’dan yard?m kuvvetleri gelinceye kadar on gün dayanacaklar?n? söylediler.Bunlar aras?nda Amerika,Rus,Bulgar tabiyetinde olanlar? da vard?.Asilerin toplam? da(600)’e ç?kar.”[28]
8 Haziran günü ?iddetlenen çarp??malar,10 Haziran ile 16 Haziran aras?nda Ermenilerin vur kaç taktikleriyle veya mazgallardan Türklere açt?klar? ate?lerle sürmü?tür.
Hükümet,bütün bunlara ra?men sa?duyusunu korumaya çal??m??,Ermenilerin teslim olmalar?n? istemi? ve bunun için Van’da bulunan konsolosluklara müracaat etmi?,Ermeni temsilcilerin,isyanc?lar?n,teslim olduklar? takdirde Van kalesinde muhafaza edileceklerini söylemi?tir.Ayr?ca,bunlar hakk?nda bir karar verilinceye kadar yabanc? mümessillerin kontrolünde olmalar?n? ve aflar? için tavassutlar?n? teklif eden Van Valisi Naz?m Pa?a ba?ta olmak üzere Sadettin Pa?a,?emsettin Pa?a ve Van Vali vekili C.Melik imzal? bir beyannameyi konsoloslara iletmi?lerdir.Konuyla ilgili olarak konsoloslar Hükümetin bu ?l?ml? yakla??m?n? uzla??c? görmü?ler ve bu ?artlarda Ermenilerin silahlar?n? b?rakmas? gere?i üzerinde bir karara vararak durumu Ermeni çetecilere bir mektupla bildirmi?lerdir.[29]
Sadettin Pa?a,23 Temmuz 1896 tarihli raporunda,konsoloslar taraf?ndan yap?lan bu ?l?ml? teklife ra?men isyanc?lar?n silah b?rakmad?klar?n?,tavsiye ve nasihatleri kabul etmediklerini bildirmi?tir.[30]
isyan,10 Eylül 1896’da tekrar ba?lam??,[31]14—15 Eylül’de evlere s???nan Ermeni isyanc?larla çat??malar devam etmi?tir.
Yakla??k be? ay süren bu isyan,Ekim ay? sonlar?nda büyük oranda bast?r?labilmi?tir.Ancak tam anlam?yla bitirilmi?tir de denilemez,çünkü 1897 y?l?nda da devam etmi?tir.Hariciye Nezaretinin 10 A?ustos 1987 tarihli d?? temsilciliklere gönderdi?i telgrafta:“...Ay?n 7’sinde Ermeni çeteleri Hayd?ranl? ve Mazkiri a?iretlerine sald?rm?? ve çok vah?iyane hareketlerde bulunmu?lard?r,116 kad?n ve çocu?u öldürmü?lerdir.Takip edilen asiler ?ran’a kaçm?? olup hudut bölgelerinde gerekli tedbirler al?nm??t?r”diyerek bilgi vermi?tir.[32]
Birinci Van isyan?nda umduklar?n? bulamayan ve ba?ar?s?zl??a u?rayan Ermeniler bu defa propaganda yoluyla ?emsi Pa?a’n?n kendilerine i?kence yapt??? yaygaras?n? yapmaya ba?lam??lard?r.[33]
?kinci Van ?syan?(1915)
Osmanl? Devleti Birinci Dünya Sava??’na Almanya’n?n müttefiki olanak girmi? ve 3 A?ustos 1914’te seferberlik ilan etmi?tir. Seferberli?in ilan?ndan yakla??k 27 gün sonra yani 30 A?ustos 1914 tarihinde Zeytunlu Ermeniler Osmanl? bayra?? alt?nda sava?may? reddederek kendi subaylar?n?n yönetiminde bir“Zeytun Fedayi Alay?”kurarak resmen isyan etmi?lerdir.[34]
Osmanl? Devleti henüz sava?a girmeden önce Rus-Ermeni yak?nla?mas? hakk?nda bilgi sahibi olmu?tur.Alman Yarbaylar?ndan Guze de Türkiye’deki Ermenilerin,Türkiye aleyhine ta??d?klar? zararl? fikirleri,Ruslar?n ilerlemeleri halinde eyleme dönü?türecekleri ve ayaklanacaklar?n?n bilindi?ini yazm??t?r.[35]Bu amaçla,19 Temmuz 1914 tarihli Ruslar?n Kafkasya Ermenileri arac?l???yla yapmakta oldu?u k??k?rtmalara kar?? al?nacak önlemleri belirten 3.Ordu Komutanl??? emri ç?kart?lm??t?r.[36]
Emirde,Ruslar?n Kafkasya’daki Ermeniler vas?tas?yla Türkiye’de bulunan Ermenileri te?kilatland?r?p Osmanl? Devletinden zaptedecekleri yerleri Ermenilere vererek istiklallerini temin vaadiyle te?vik ettikleri,daha da ileri giderek bölgede ya?ayan köylülerin giymi? olduklar? k?yafetleri giyerek Ermenilerin ya?ad?klar? köylere silah ve cephane soktuklar? ve hatta Rus Generallerinden Loris Melikof’un o?lunun bu maksatla Van’a gitti?i haberi al?nm?? oldu?u ve bunun için gerekli tedbirlerin al?nmas? gere?i bildirilmi?tir.[37]
6 Eylül 1914’te Ba?komutanl?k taraf?ndan 3.Ordu Komutanl???na gönderilen mesajda,Van’daki Ermenilerle Ruslar?n haberle?tiklerinin istihbar edildi?i bildirilmi?tir.[39]
Benzer bir telgraf 14 Eylül’de Erzurum Vali Vekili Defterdar Cemal Bey taraf?ndan 3.Ordu Komutanl???na çekilmi?tir.[39] Telgrafta,“Rus Hükümetinin Kafkasya’daki Ermenilere görülmedik derecede güvendikleri,onlar? kendi taraf?na çekip Do?u Anadolu’da istedikleri anda isyan ç?kartarak iç i?lerimize kar??maya çal??acaklar?...”[40]ifade edilmi?tir.
18 Eylül 1914 tarihli Bitlis Valisi Mustafa Bey’den 3.Ordu Komutanl???na çekilmi? olan ?ifreli telgrafta:“Seferberlikten sonra bu bölgedeki Ermeniler,komitelerin talimatlar?na göre Kafkasya Ermenileriyle birle?erek Rus Ordusunun harekat?n? kolayla?t?rmaya karar vermi?lerdir.”[41]denilmi?tir.
14 Ekim 1914’te Beyaz?t Mutasarr?f?’n?n Dahiliye Nezaretine gönderdi?i mesajda ise 26 Eylül’de Van,Mu?,Bitlis ve Kars’da Ermeni gönüllülerinin toplanarak sald?r? haz?rl?klar?nda bulunduklar?n?,hatta içlerinden birkaç?n?n Van’a gittiklerini bildirmi?tir.[42]
Kas?m ay? içerisinde art?k Osmanl? Devleti s?cak sava??n içerisindedir.
29 Kas?m 1914’te Van’da büyük bir isyan ç?kaca??n?n haberini Jandarma Tümen Komutan? Kaz?m Bey,yakalanan iki casusun ifadelerine dayanarak Ba?komutanl??a bildirmi?tir.Telgraf?nda Kaz?m Bey:“Derdest edilen iki casusun ifadesinden bu günlerde Van’da ve vilayet dahilinde k?yam olaca?? anla??lm??t?r.Ahvalde bunu gösteriyor.”[43]diyerek e?er böyle bir k?yam olursa mü?kül bir vaziyette kal?naca??n? bildirmi?tir.[44]Bir gün sonras?nda ise,Van Valisi Cevdet Bey,Rus kuvvetlerinin Kotun’dan Van’a do?ru ilerlediklerini,Ermenilerin Van’da herhangi bir olay ç?karmamalar?na çal??t???n? bildiren telgraf? çekmi?tir.[45] Van’dan 2 Aral?k tarihinde çekilen di?er bir telgrafta ise,Ermeni erlerden firariler oldu?u ve bunlar?n Ruslar?n taraf?na geçti?ini haber vermi? 4 Aral?k 1914 tarihli Van seyyar Jandarma Tümen Komutan? Kaz?m Bey’in bir di?er telgraf?nda ise dü?man?n bölgede ele geçirdi?i yerlerde Müslüman ahalinin elindeki silahlar? al?p Ermenilere verdi?i ve Ermenilerden k?talar olu?turdu?u bildirilmi?tir.[46]
?syan?n Ba?lamas? ve Geli?mesi
Henüz isyan ba?lamadan Van’?n içine do?ru çevre köylerde bulunan Ermeniler,kafileler halinde yerle?meye ba?lam??lard?r. Seferberli?in ilan?yla birlikte askere ça?r?lan Ermeniler de firar ederek birço?u Van’a gizlice gelmi?lerdir.Bu durum hükümetin de gözünden kaçmam??t?r.Vali Cevdet Bey,Ermeni komite reislerine bu göçün nedenini sordu?unda“Köylerde geçim darald?,akrabalar?m?z?n yan?na göç etmeye mecbur kald?k”gibi bahaneler ileri sürerek cevap vermi?lerdir.[47]
Ekim ay?na kadar Van ve çevresindeki bütün gençler askere gitmi?lerdir.Van’da ya?l?,kad?n ve çocuklardan ba?ka kimse kalmam??t?r.Ekim ay?n?n bu günlerindeki en üzücü haberlerden birisi Harput’ta bulunan kolordunun Erzurum’a do?ru hareket etti?i haberinin duyulmas? olmu?tur.Bu haberden birkaç gün önce bu kolorduya ba?l? tümenlerden birinin Mu?,di?erinin de Elaz??’dan yola ç?kt??? haber al?nm??t?r.Kolorduya ba?l? Van’da bulunan Üçüncü Tümenin de Van’dan ayr?laca?? haberi duyulmu?tur.[48]
Elde edilen istihbaratta,?ehirde silahl? 30-40 bin Ermeni oldu?u ve Ruslar?n Van’? i?galini bekledikleri bilinmekteydi.Hatta Ermeniler,bunun için Van’?n çevresinde tedhi? faaliyetlerine ba?lam??lard?.
15 Aral?k 1914 tarihli Dahiliye Nezaretinden Van Valisine gönderilen telgrafta,Re?adiye ve Karç?kan telgraf hatlar?n?n baz? k?s?mlar?n?n Ermenilerce tahrip edildi?ini ve bunlarla çat??maya girildi?i ve bu konuda bilgi gönderilmesi istenmi?tir.[49]
Bu arada Van’?n çe?itli köy ve kasabalar?nda Ermenilerin isyan halinde olduklar? haberleri Van’a gelmeye ba?lam??t?r.
Van Jandarma Tümen Komutanl???n?n 16 Mart tarihli telgraf?nda,Van Vilayetinin ?atak kazas?nda Ermenilerin jandarma karakoluna ve erlerine sald?rd?klar? ve telgraf hatlar?n? kestikleri bildirilmi?tir.Van Valisi,20 Mart’ta(1915)art?k vilayetin her taraf?nda çarp??malar?n oldu?unu ve gittikçe ?iddetlendi?ini bildiren haberi Ba?komutanl??a iletmi?tir.[50]
Böylece Van isyan? bütün ?iddetiyle ba?lam??t?r.Gerçekte bu isyan,yukar?da da anlat?ld??? gibi,birkaç ay içerisinde olgunla?an ve patlak veren bir hadise de?ildir.
Van Valisi Cevdet Bey’in Dahiliye Nezareti’ne çekmi? oldu?u 23 Mart 1915 tarihli telgraf?nda,Van’?n çevresinde bulunan bir çok köye Ermenilerin sald?r?lar düzenledi?ini,bu sald?r?lara önlem olmak için k?rk ki?ilik iki müfreze gönderdi?ini,bunlara 70-80 kadar daha milis’in kat?ld???n? ancak yine de yard?ma ihtiyaçlar? oldu?u ve gerekli yard?m?n yap?laca??n? bildirmi?tir.[51]
Van Valisi Cevdet Bey’in 11 Nisan 1915 tarihli Van’dan çekti?i di?er bir telgrafta:“Van’a gizlice 4000 kadar Ermeni çetecinin getirildi?i ve bölgedeki Ermenilerin köyleri basmaya,yak?p y?kmaya,kad?n,çocuk ve ihtiyarlar? yersiz yurtsuz b?rakmaya ba?lad?lar.”?eklinde bilgi verilmekteydi.[52]
Nitekim,15 Nisan 1915 günü Van’da ba?layan Ermeni isyan?n?[53]Rus General Maslofski,Van m?nt?kas?nda durumun kar???k bir hal ald???n? ve bölge de bulunan Ermenilerin Türklere yönelik katliam hareketlerinde bulunduklar?n? yazm??t?r.[54]
Erzurum’dan Van’a do?ru yola ç?kan Rafael de Nögalis,genel durumu ve Van isyan?n? yazm?? oldu?u hat?rat?nda ?öyle anlatm??t?r:
“Harp ilan? ba?lad?ktan hemen sonra Erzurum meb‘usu Pastirmaciyan 3.Ordudaki bütün Ermeni zabitan ve neferleriyle Rus taraf?na geçmi? ve Müslüman köyler ahalisini bilarahmü ?efkat yakmak,katletmek için Ruslarla birlikte Türk arazisine girmi?ti.[55]
“Ermeniler tabancalar?yla iyi silahland?r?lm??lard?;bu tabancalarla k?sa mesafelerde iyi netice istihsal ediyorlard?,adeta makinal? tüfek gibi.”[56]
“Buraya geldi?im gün Van muhasaras? ba?lam??t?.Aram P?.maiyetindeki Ermenilerin miktar? Mis Knapp ve Mösyü Ru?duni (Ruschduni)taraf?ndan vaki olan ne?riyata göre 30.000 ve daha fazla tahmin edilmektedir.?ehri ihata eden surlar ve Aykestan (Aikesdan)yani Ba?lar Mahallesi Ermenilerin elinde idi.Biz de kaleye ve ?ehir civar?na hakim idik,buralarda demir bir çember vüruda getirmi?tik;bu çember her gün yapt???m?z ilerleme nispetinde darla??yordu.Van‘?n muhasaras? esnas?nda yap?lan muharebeler gibi ?iddetli muharebeleri nadiren görmü?tüm.Dar bir saha dahilinde bila fas?l?a çarp???l?yordu.Ekseriya bir tu?la duvar bizi dü?mandan ay?r?yordu.Hiçbir taraf, H?ristiyan,?slam birbirinden af talebinde bulunmuyordu...”[57]
“Modern topçu olarak emrimizde birkaç sahra topu vard?;bunlardan iki buçuk batarya mantelli,birkaç düzine,yuvarlak mermi atan,eski toplardan vard?.”[58]
“Van’daki mevcutlar? 30-40.000 civar?nda olan Ermenilerin elinde binlerce mavzer tabancas?ndan ba?ka çok miktarda filinta ve tüfekte vard?,bunlar? seneler boyunca sat?n alm??lar ve depolam??lard?.Hatta Ermenilerde,bize çok zaiyat verdiren,el bombas? da mebzulen mevcuttu.
“Biz filhakika kaleye sahip idik;fakat topçumuzun ?ehre kar?? istimali hemen hemen mümkün de?ildi.Her taraftan vaziyet Ermeniler için daha müsaitti;hele say? olarak üstünlük tamam?yla Ermeniler taraf?nda idi.Kendileri taraf?ndan da aç?kland???na göre Ermenilerin kuvveti yukar?da da zikredildi?i gibi 30.000’den fazla idi,tabi buna her gün çe?itli köy ve kasabalardan Van‘a ak?n ak?n gelenlerin miktar? dahil de?ildir.[59]
“...Ermeniler kitle halinde Yedikilise manast?r? etraf?nda toplanm??lard?;geri çekilmemiz halinde toplanan bu Ermeniler, bizim için hakiki tehlike te?kil ederdi.Bu sebeple Erzurum jandarma taburuna,Ermenileri bulunduklar? yerden da??tmak vazifesi verildi.Ermeniler böyle bir taarruzu hiç beklemiyorlard?;bu tarihi binay?,binlerce senelik kütüphanesiyle birlikte Türklerin eline dü?memesi için derhal ate?lediler.”
20 Nisan 1915’de Van’daki Osmanl? Bankas?n?,Duyun-u Umumiye binas?n? ve Postaneyi yakan Ermeniler,bununla da yetinmemi? ve Müslüman mahallelerini ate?e vermi?lerdir.[60]Gittikçe büyüyen isyan hakk?nda Cevdet Bey ayn? gün(20 Nisan 1915)tarihli ?ifreli telgraf?nda,?ehirde çarp??malar?n bütün ?iddetiyle sürdü?ünü,ço?u asker olan isyanc?lar?n planl? ve organize ?ekilde hareket ettiklerini bildirmi?tir.[61]
Ruslar?n Van’? ??gali
Van’da cereyan eden ?iddetli çarp??malarda kar??l?kl? kay?plar verilmi?tir.Bir gece yüz ki?ilik bir Ermeni çetesi kaleye t?rmanarak Türk topçular?n? öldürmü? ve kaledeki topu tahrip etmi?lerdir.Ermenilere kar?? yap?lan taarruzlarda binlerce Türk ?ehit edilmi?tir öyle ki ?ehirde eli silah tutanlar?n say?s? iki bine dü?mü?tür.[62]
Ruslar?n Van’a 15 May?s’ta girecekleri hesaplanm??t?.Bu yüzden Vali Cevdet Bey,göç etme imkan? olmayanlar?n emniyetini sa?lamak ve Ermeni sald?r?lar?ndan korumak için ilk etapta Ruslarla görü?meler yapm?? ise de bundan bir sonuç alamam??t?r. Zira Rus ordusu Muradiye üzerinden Van’a do?ru ilerlerken Müslümanlar? k?l?çtan geçirmeye,Ermenilerden daha zalim ve insafs?z katliamlara ba?lam??lard?.Bu katliamlardan kaç?p kurtulanlarda Van’a s???nm??lard?r.[63]
Bu durum kar??s?nda Vali Cevdet Bey art?k yap?lacak bir ?eyin olmad??? karar?na varm?? ve 14 May?s 1915’te ?ehirde ki Türklerin bo?alt?lmas? i?lemlerine ba?lanmas? emrini vermi?ti.[64]
14 May?s’ta Van’da göç ba?lam??t?r.Göç kara ve göl yoluyla yap?lm??t?r.Kara yolu hem zahmetli hem de Ermeni çetecilerin her an bask?n yapmalar? ihtimali bak?m?ndan tehlikeliydi.Bu yoldan ancak kendini savunabilecek kuvvete sahip olanlar gidebilirdi. Göl yoluyla ise Tatvan’a gidilebilirdi.Bunun için gölde bulunan büyük—küçük elli kadar araçtan faydalan?lm??t?r.Ancak gemicilerin Ermeni olmas? Valiyi tedirgin etmi? bu yüzden her gemiye silahl? bekçiler yerle?tirilmi?tir.Bu gemilerden baz?s? Ermeni gemiciler taraf?ndan Tatvan yerine Rus i?gali alt?nda bulunan Adilcevaz’a do?ru yönlendirilmi? ve burada Ruslar?n himayesinde bulunan Ermeniler taraf?ndan gemide bulunan Türkler katledilmi?lerdir.[65]
Türklerin Van’dan ayr?l???ndan sonraki olaylar? Nögalis,?öyle anlatm??t?r:
“Kendisi(Cevdet Bey)Van’dan çekildikten sonra Ermenilerin ovaya hakim olduklar?n? ve bütün Müslüman ihtiyar,kad?n ve çocuklar? servetlerine tamah ederek kestiklerini Vali Bey’den haber alm??t?k.”[66]
Van’da Yönetimin Ermenilerin Eline Geçmesi
Ermeniler,Van’?n Rus ordusu taraf?ndan i?gal edilmesini kendileri için zafer saym??lard?r.Dr.Ussher,Ruslar?n geli?iyle birlikte Bitlis istikametine do?ru Türk ordusunun çekili?ini anlatt?ktan sonra Van ?ehrinde Ermenilerin yönetimi tamamen ele geçirdiklerini,Ermenilerin bunu yüzy?llard?r beklediklerini ve o bekledikleri günün nihayet geldi?ini kitab?nda anlatm??t?r.[67]
Bundan sonra yönetim Van’da Ermenilerin elindedir.Sever Yanin imzal? Roskof’ta ç?kan Otno—Yoga adl? Rus gazetesinde:
“...Çanlar daima çal?yordu.Türkler de bu seslerin galibiyet sesleri oldu?unu anlayarak fatihlerin dikkatini çekmemek için çabucak,sessizce kaçt?lar.Hatta o kadar çabuk gittiler ki,Ermeniler Türklerin bu rezilce kaç??lar?n?,kay?p olmalar?n?n ertesi günü ö?rendiler,Ermeniler art?k ?kistan’dan ç?karak kaleyi zabt ile sancaklar?n? diktiler.Sevinç ve ne?e içinde iki gün geçti.
“Van,Müslüman Türk’ün vah?i idare ve boyunduru?undan kurtar?lm??t?r.Bölge bundan böyle Rus umumi valisi taraf?ndan idare olunacakt?r.Van kahraman? Aram bu makama getirildi.Daha ?imdiden bir çok Ermeni delikanl?lar?n? toplayarak bir gönüllü birli?i te?kil etti.Evlatlar?n?n en iyileri ?imdiden silah alt?ndad?r.Bu yeni ordu,sava? meydanlar?nda Ermeni bayra??n? ebedi müttefiki olan Rus bayra??n?n yan?nda ta??yacakt?r...”[68]diye yaz?lm??t?r.
Van’da Ermenilerin Türkler'e Yapt?klar? Katliam
Ermeniler Aram’?n yönetiminde 10.000’in üzerinde Türk kad?n,çocuk,ihtiyar? katletmi? geriye yakla??k olarak 1.500 Türk hayatta kalm??t?r.[69]Bunlar?n da namuslar?yla,?erefleriyle oynanm??,en i?renç i?kencelerle öldürülmü? bir k?sm? ise hasta olduklar? halde Dr.Ussher’in de yazd??? gibi bak?ms?zl?ktan ölüme terkedilmi?lerdir.
Van’da Ermenilerin yapm?? oldu?u tahribat? ve mezalimi 16 Eylül 1916 tarihli hariciye Nezareti yabanc? misyonlara gönderdi?i genelgeyle ?öyle aç?klam??t?r:
“?amaram mahallesinde 200 kad?n ve çocuk s???nd?klar? evde yak?lm??lard?r.Mirkos köyü beyaz bayrak çekti?i halde tecavüze u?ram??,köyün kad?nlar? ve k?zlar? bilinmeyen bir yöne götürülmü?ler.Baz? köylerde ise öldürülen çocuklar?n etleri annelerine yedirilmek istenmi?tir.
“Aksani ve H?n?s köylerinde 500 ki?iye yak?n insan ?eyhane köyünde ise 200’e yak?n çocuk ve kad?n camiye doldurulup diri diri yak?lm??lard?r.
“Saray civar?ndaki halk k?l?çtan geçirilmi?,sulara at?larak bo?ulmu?,10.000’in üstünde ceset Van Gölü üzerinde say?lm??t?r.
“Yine Geva?,Vestan ve Mukas’ta 3000 ki?i katledilmi?tir...
“Van’?n içinde camiler,evler,k??lalar,hatta içindeki yaral? ve hastalar? ile birlikte hastaneler yak?lm??t?r.Yakalanan subaylar i?kence çektirilerek öldürülmü?tür.Bu arada ?ehirdeki durumu bilmeyen çevre köylerden Van’a gelmek isteyen göçmenlerden 1200 ki?i Vastan ve Etkil yolu üzerinde ac?madan vah?iyane bir ?ekilde öldürülmü?lerdir.”[70]
Van’da Ermenilerin Türklere uygulad??? katliam? o günleri ya?ayanlardan ve ya?ad?klar?n? 4 Haziran 1916 y?l?nda Van’l? yetkililere anlatan Zeliha Han?m isimli ?ahs?n ifadesi ise ?öyledir:
“?amram mahallesinde bir hanede muhtefi bulundu?umuz gece Ermeniler“korkmay?n”diye dellal ça??rd?lar.“Yaland?r,inanmayal?m” diye zevcim Hüseyin Efendiye ve kom?ular?ma söyledimse de ?sga’[71]etmediler.Sabahleyin yirmi ya??nda Agah ve on be? ya?lar?nda Ahmed ile on sekiz ya?lar?nda Veysi isminde damad?mla zevcim kendilerini kurtarmak için d??ar?ya at?ld?lar.Nerede itlaf olunduklar?n? göremedim.Onu müte’akib“Teslim olunuz!”dediler.Otuz kadar saklanan zükür ve inas? d??ar? bahçeye ç?kard?lar.Bunlar?n içinden ebeveynini ga’ib eden on ya?lar?nda ve Bilal isminde bir çocukla,isimlerini bilmedi?im ayn? esnada di?er üç çocu?un muvacehemizde revolverle öldürdüler.Maksad-? as?llar? erkekleri öldürmek,kad?nlar?n gençlerini götürmek oldu?u ilk hatvede anla??l?yordu.Bizi oradan Amerika mü’essesesine götürdüler.Erkek çocuklar? seçmek ve gizlenenleri bulmak için de hizmet nam?yla istenildiler.Ebeveyni öldürülen bir çocu?un te‘mtn-i hayat? z?mn?nda d??ar? verildi.Çocuk, mü’essesenin bir taraf?na götürüldü.Beray-? ta’zib arkadan kesilirken ba??rt?s?n? i?iten Rus zabitleri nas?lsa çocu?u kurtard?lar.Mü’essesedeki hastahaneye götürdüler,ne oldu?u anla??lmad?.Bizi oraya götürüken soydular.Nemiz varsa ald?lar; hemen uryan denecek bir hale getirdiler.Mü’essesede tahminen sekiz bin nüfüs Müslim ahali göründü.Bir aral?k birer somun ve bir aral?k da yahni verdiler.Fakat bunlar? yiyenlerden kanl? sular akarak iki ay zarf?nda telef oldular.Yüz elli kadar kalanlar?n mu’ahharan Hac? Ziya Bey’in hanesine götürdüler.Bizim asker geldi,bizi kurtard?lar.”[72]
Diyerek,Amerikan misyonunun nas?l kullan?ld???n? ortaya ç?karmaktad?r.Zaten Ermeniler Van’dan çekilirken Dr.Usshen ve di?er Amerikal? misyonerlerin ?ehri terk etmeleri ba?ka ?ekilde aç?klanamaz.
Van’da gerçekle?tirilen katliamlara Ermenilerle birlikte Ruslar da kar??m??lard?r.[73]Van’a ba?l? Zeve,Mollakas?m,?eyhkara, ?eyhayne,Ayans,Paksi,Zorabad ve daha bir çok köyün[74]Müslüman ahalisi göç edemediklerinden hiçbir fert sa? b?rak?lmaks?z?n Ermeniler ve Ruslar taraf?ndan katledilmi?lerdir.Ermeniler ve Ruslar girdikleri köylerde vah?iyane zulümler yapm??lard?r. Kad?nlar? ve çocuklar? diri diri yakm??lar,ihtiyar ve genç erkeklerin gözlerini oyarak genç k?zlara tecavüz etmi?lerdir. Örne?in A?nak nahiyesinde kad?n ve k?zlardan on be? tanesini ay?rarak bin odaya hapsetmi?ler ve ak?amlar? e?lenirken bu kad?nlar? ç?r?lç?plak soyarak“Haydi namaz k?l?n?z bakal?m,nas?l k?l?yorsunuz”diyerek alay etmi?ler ve nihayet tecavüz ederek çe?itli i?kencelerle öldürmü?lerdir.[75]
Yine Van’?n Abbasa?a Mahallesinden Firdevs isimli bir vatanda??n ifadesine göre,çe?itli i?kencelerle Müslüman halk?n öldürüldü?ü,hamile bir kad?n?n karn?n? yararak çocu?un ç?kar?p kafas?n? kestikleri,girdikleri evlerdeki insanlara saatlerce i?kence yapt?ktan sonra öldürdükleri,on be?-on alt? ya?lar?nda erkek bir çocu?u ç?r?lç?plak soyarak cinsel organ?n? kestikleri ve daha sonra do?rad?klan?,Amerikan misyonuna götürülen kad?n ve k?zlar?n ?rz?na geçildi?i...[76]anlat?lm??t?r. Teslim olmak isteyen ahali dahi gerek Ermeniler gerekse Ruslar taraf?ndan[77]çe?itli i?kencelerle katledilmi?lerdir.[78]
Anlat?lan ?u olay vah?etin boyutunun ne kadar tiksindirici oldu?unu göstermesi bak?m?ndan oldukça önemlidir.
“...?ki ?slam kad?n?n? Ermeniler beraber getirmi?lerdi.Bu kad?nlar? ortaya getirdiler.Her ikisi de hamileydi.?ki Rus askeriyle iki Ermeni geldi.Kad?nlar?n kar?nlar?ndaki çocuklar?n o?lan veya k?z oldu?una dair iki mecidiye de?eri üzerine bahse girdiler.Kad?nlar?n kar?nlar?n? feci bir su-retde kama ile yard?lar,birisinin karn?ndan bir o?lan çocu?u ç?kt?. Di?erinin karn?ndaki henüz küçük oldu?u için anla??lmad? ve bunun üzerine uzunca bir süre de münaka?a ettiler...[79]
Van’daki olaylar belgeleriyle birlikte yukar?daki ?ekliyle olmu?tur.Oysa Atom Egoyan’?n“Ararat”isimli senaryosunda bu anlat?lanlardan hiçbir ?ekilde bahsedilmemi? aksine senaryo tamamen Türklerin Ermenileri katlettikleri ?eklinde kaleme al?nm??t?r.Bu durum da Egoyan’?n tarihi olaylar? tahrif etmi? oldu?unun en belirgin kan?t?d?r.
“ARARAT”SENARYOSU VE SENARYONUN DAYANDIRILDI?I AMER?KALI M?SYONER DR.USSHER’?N HATIRATININ KAR?ILA?TIRILMASI
“Ararat”Senaryosu ve Senaryonun ?çinde Geçen Olaylar
Aranat senaryosu,Atom Egoyan’?n di?er filmlerinde ortaya koymu? oldu?u ruh halinin bir tekrar? olarak ortaya ç?kmaktad?r. Senaryonun içerisinde Gorki adl? karakterle,etnik olarak kendi geçmi?iyle olan psikolojik sava?? ve bunun sonucunda intihar? seçen bir tiplemeyi ortaya koymaktad?r.Çünkü,kendisi de üniversiteyi bitirinceye kadar Ermeni as?ll? oldu?unu inkar etmi?, hatta bu davran??? yüzünden di?er Ermeniler taraf?ndan oldukça büyük tepkiler alm?? bir tiptir.[80]
Bir di?er karakter,senaryoda sanat tarihçisi rolüyle An? tiplemesi olarak i?lenmi?tir.Bununla da,An? harabelerine at?fta bulunulmaktad?r.
An?’n?n ilk kocas?n?n ASALA militan? oldu?u vurgusunun senaryoda i?lenmesi ve An?’n?n o?lu Raffi’nin babas?na sahip ç?karak onun bir terörist de?il kahraman oldu?u inanc?n? kendi psikolojisine yerle?tirme çabalar? senaryoda i?lenen Ermenilikle özde?le?mi? unsurlar aras?nda yer almaktad?r.[81]
Ermenilikle özde?le?tirilmeye çal???lan bir di?er husus da“Nuh’un Gemisi”ö?esinin senaryoda i?lenmi? olmas?d?r.[82]
A?r? Da??,[83]Van Gölü,[84]Akdamar Adas?,Ermeni Kilisesi,[85]sözde soyk?r?m sahneleri[86]gibi bir çok öge senaryoda bugünle geçmi? aras?ndaki gel-git’lerle yerle?tirilmeye çal???larak“Sloganist Sinemac?l?k”diye isimlendirilebilecek ve tamamen propagandaya dayal? bir eser olarak ortaya ç?kart?lm??t?r.
Atom Egoyan’?n“Ararat”senaryosunda,filmin içerisinde bir sinema filminin çekilmesi öyküsü anlat?lm??t?r.Filmin içerisinde çekilen bu film,tarihi bir filmdir.Konusu,Ermeniler taraf?ndan iddia edilen Ermeni soyk?r?m?d?r.
Egoyan’?n“Ararat”Senaryosunda Neler,Gerçekte Neler Var?
Atom Egoyan’a ait“Ararat”adl? senaryoda,Türklere ait silahlar son derece modern olarak gösterilirken Ermenilere ait silahlar eski-püskü ve antika olarak gösterilmi?tir.Ussher’in hat?rat?nda da ayn? iddia vard?r.
Ussher,“Van’da 30.000 mevcudunda olan Ermeni’yi sadece 300 tüfekli adam,1000 kadar tabanca ve antika silahlara sahip Ermeni askeri koruyordu.”demektedir.[87]Ancak,bu sözler ile kitab?na koydu?u Ermenilerin asker k?yafetinde siperlerden ate? ederken ?eklindeki resimler ve yine Ermenilerin Van’da mermi imalat?n? görüntüleyen resimleri sözleriyle büyük çeli?kiler ortaya koymaktad?r.[88]
Ussher’le birlikte bahsi geçen kitaba imzas?n? koyan Bayan Knapp’da Ussher’e yak?n verilerde bulunur.Bayan Knapp Van’da 30.000 Ermeni’nin bulundu?unu 1500 silah e?itimine sahip Ermeni’nin oldu?unu ancak bunlardan yaln?z 300’ünün silaha sahip oldu?unu,cephane stokunun fazla olmad???n?,tabancalar?n?n oldu?unu,ayr?ca kur?un ve fi?ek yapt?klar?n? anlat?r.[89]Bayan Knapp’a göre Ermeniler,günde 2000 mermi üretmektedir.[90]Rushdouni ise ?ehirde 30.000 Ermeni oldu?u,yakla??k 13.000’inin genç erkeklerden olu?arak bunlar?n isyan s?ras?nda Ermeni saflar?nda Türklere kar?? askeri görev yapt?klar?,gece-gündüz nöbet tuttuklar?,hendekler-siperler kazd?klar?,yeni duvarlar ve barikatlar yapt?klar?n? anlatm??t?r.[91]Rushdouni,Bayan Knapp’?n 2000 olarak verdi?i rakam?n aksine,Ermenilerin günde 4000 mermi ürettiklerini,ayr?ca bomba atmak için üç tane havan toplar?n?n oldu?unu sözlerine ilave etmi?tir.[92]
Rafael de Nögalis ise,her iki taraf?n askeri durumu hakk?nda farkl? bilgiler vermektedir.
Nögalis,Modern topçu olarak(Türklerin)emirleri alt?nda birkaç sahra topu oldu?unu,bunlardan iki buçuk batarya mantelli, birkaç düzine de yuvarlak mermi atan,eski toplara sahip olduklar?n? söyledikten sonra[93]Van’daki Ermenilerin say?lar? ve silahlar? hakk?nda ?u bilgileri veriyor:
“Van’daki mevcutlar? 30-40.000 civar?nda olan Ermenilerin elinde binlerce mavzer tabancas?ndan ba?ka çok miktarda filinta ve tüfekte vard?,bunlar? seneler boyunca sat?n alm??lar ve depolam??lard?.Hatta Ermenilerde,bize çok zaiyat verdiren çok miktarda el bombas? da mevcuttu.”[94]
Nögalis sözlerine ?öyle devam etmi?tir:
“Biz filhakika kaleye sahip idik;fakat topçumuzun ?ehre kar?? kullan?lmas? hemen hemen mümkün de?ildi.Her taraftan vaziyet Ermeniler için daha müsaitti;hele say? olarak üstünlük tamam?yla Ermeniler taraf?nda idi.Kendileri taraf?ndan da aç?kland???na göre Ermenilerin kuvveti 30.000’den fazla idi,tabi buna her gün çe?itli köy ve kasabalardan Van’a ak?n ak?n gelenlerin miktar? dahil de?ildir.”[95]
Ayr?ca,Vali Cevdet Bey’in,11 Nisan 1915 tarihli telgraf?nda,bu rakamlar?n d???nda Van’a gizlice 4000 silahl? Ermeni çeteci girdi?i ve Ermenilerin köyleri basmaya,yak?p y?kmaya ba?lad?klar? anlat?lm??t?r.[96]
Nögalis’in yukar?daki sözlerini destekleyen noktalardan birisi de Dr.Ussher’in hat?rat?nda Hamid A?a K??las?n?n Ermeniler taraf?ndan sald?r?ya u?ramas?n? anlatmas?d?r.Bu olay Hayasdan Gazetesinde de anlat?lm??t?r.Gazetenin haberinde K??lan?n temelinin alt?na humbara koyduklar?,humbaran?n ate? ald??? binay? tahrip etmese de k??lan?n ve bir çok askerin yand??? yaz?lm??t?r.[97]
Ermeniler,Do?u Anadolu’da jandarmadan ba?ka yerel düzeni sa?layacak kuvvet kalmad???ndan özellikle Van bölgesinde toplanmaya ba?lam??lar ve silahlanmaya özel bir önem vermi?lerdir.Kafkas—?ran yoluyla Rus beylik tüfekleri,Manliher,Mosik,Verendil, Mavzer ayr?ca Gra ve Mavzer tabancalar?n?n getirilmesine büyük gayret sarfetmi?lerdir.Tanesi otuz liradan al?nan bu silahlar, komitelere ve te?kilatlara say?lar? oran?nda da??t?lm??t?r.Silahlar?n paras?n? temin etmek için Ermenilerden çe?itli adlar alt?nda vergiler toplanm??t?r.Do?u Anadolu’da Ermenilerin yakla??k 50.000 tüfe?e sahip oldu?u san?lmaktayd?.Örne?in Van Valisi’nin 2 Nisan 1908 tarihli telgraf?nda,yap?lan aramalar sonucunda sadece Kobans Manast?r?nda ve ?ehir dahilindeki evlerde 208.786 fi?ek,290 tüfek,17 adet on ate?li mavzer rövelyeri,10 kilo dinamit ve 30 kilo barut ele geçirildi?i bildirilmi?tir.[98]
Dr.Ussher,Ermenilerin Türkleri k??k?rtmalar?n? ve korkutmaya çal??t?klar?n? hat?rat?nda yazm??t?r.Bu amaçla kendi siperlerinden Türklerin bulundu?u yere do?ru boynuna kandil ba?l? küçük bir köpe?i gönderdiklerini ve köpe?in ç?kard??? sese do?ru Türklerin ate? etti?ini bu durumda da Türklerin Ruslar ya da Ermenilerce sald?r?ya u?rad?klar?n? sand?klar?n? anlatm??t?r.[99]Bir ba?ka gece de çok gürültü ç?karacak ?ekilde bir ata tenekeler ba?layarak Türklere do?ru gönderdiklerini yazm??t?r.[100]
Van’da Ermeni isyan?yla 14 Nisan 1915[101]günü ba?layan sava?? Rus Generali Maslofski ?öyle anlat?r:
“Van m?nt?kas?nda vaziyet kar???k bir hal alm??t?.14 Nisan’da Van’da k?yama ba?lam??lard?.Ermeniler Van‘daki küçük jandarma k?tas?n? katl ve tard etmi?lerdi.Bunun üzerine Türkler Kaz?m Bey’in 5.Mürettep f?rkas?n? göndermi?ler ve iç kalede ve ?ehirdeki Ermenileri muhasara eylemi?lerdi.Ayn? ?ekilde Van’daki Ermenilere yard?m için general Truhin kumandas?nda bir birli?in Van’a sevk edilmesi,Kolorduya bildirilmi?ti.”[102]
General Maslofski’yi teyit edici bir telgraf 23 Nisan 1915’te Birinci Kuvvet Seferiye Kumandan? Halil Bey taraf?ndan çekilmi?ti.Telgraf?nda Halil Bey:
“?ehirde Ermeniler,Osmanl? Bankas?’na ve resmi binalara sald?r? ile bir k?sm?n? havaya uçurdular.Van köprüsüne ve k??laya sald?r? önlendi.?ehirde ?u anda 2200 ki?ilik bir kuvvetimiz olmakla birlikte vilayet dahilindeki seyyar jandarma ve eli silah tutan ahaliden istifade edilecektir.”[103]demektedir.
Bu rakam daha sonra Nögalis’e göre 10-12.000 civar?na ç?km??t?r.[104]
Buna ra?men Nögalis Ermenilerin elinde bulundurdu?u kuvvetten ve Türklerin Ermenilere göre ne kadar zay?f oldu?undan bahisle hat?rat?nda durumu ?öyle anlatm??t?r:
“Van’daki 30-40 bin civar?nda olan Ermeni,m?z?ka bandosu te?kil edecek yerde muvakkat bir hükümet te?kil edip madalya ve harp ni?anlar? imal ve taarruzi harekata ictisar eylemi? olsayd? ve bizzat sopa,balta,b?çak ile silahlan?p kütle halinde huruç hareketine te?ebbüs etseydi,kim bilir,vaziyetimiz ne olurdu;bu hareketle Ermeniler muhtemelen bizi geri atar ve belki de Bitlis vilayetine do?ru geri çekilme?e icbar ve bu suretle ?ran’daki kuvvei seferiyenin ric’at hatt?n? da kesmi? olurdu.”[105]
Zaten çok geçmeden Rus ordusu Van’a do?ru gelmi? ve Türk askeri Van’? terk etmek zorunda kalm??t?r.
Bu durumu Nögalis,?öyle anlatm??t?r:
“Kendisi(Cevdet Bey)Van’dan çekildikten sonra Ermenilerin ovaya hakim olduklar?n? ve bütün Müslüman ihtiyar,kad?n ve çocuklar? servetlerine tamah ederek kestiklerini Vali Bey’den haber alm??t?k.”[106]
Nögalis ba??ndan geçen bir olay? da ?öyle nakleder:
“Topçumuzun ate?ini tarassut için birkaç zabitimle bir tavan aras?nda bulunuyordum.Civardaki evin dam?nda Müslüman ihtiyar bir kad?n ip üzerine çama??r as?yordu.Ermeniler bunu görür görmez delik de?ik ettiler.Bundan sonra da bize ate? ettiler, yar?m düzine zabit öldürmektense böyle bedbaht adamlar? öldürmekle Ermeniler fazla bir zevk duyuyorlard?.Halbuki biz Ermenilere ihtiyar kad?ndan daha yak?nd?k.”[107]
Dr.Ussher’in yazm?? oldu?u kitapta Ermenilere ait bu tür haberler verilmemi?tir.Olaylar,kitab?nda Türklerin Ermenileri katletti?i ?eklinde yans?t?lm??t?r.
Hat?rat?nda çeli?kili ?eyler anlatan Ussher,bir taraftan Ermenileri masum gösterirken di?er taraftan da Van’da Ermenilerin ev ev birle?tiklerini,yeni duvarlar in?a ettiklerini ve yol boyunca siper kazd?klar?n? anlatm??t?r.[108]
Dr.Ussher,Ruslar?n geli?iyle birlikte Bitlis istikametine do?ru Türk ordusunun çekili?ini anlatt?ktan sonra Van ?ehrinde, Ermenilerin yönetimi tamamen ele geçirdiklerini,Ermenilerin bunu yüzy?llard?r beklediklerini ve o bekledikleri günün nihayet geldi?ini kitab?nda büyük bir ?evkle anlatm??t?r.[109] .
Atom Egoyan’?n Ararat senaryosunda yans?t?lan noktalardan birisi de Dr.Ussher’in bir çocukla mektup göndermesidir.[110] Senaryoya göre mektubu götüren çocuklar yakalan?r ve Cevdet Bey’in odas?nda ayaklar?na Cevdet Bey taraf?ndan at nal? çakt?r?l?r.[111]
Dr.Ussher’in kitab?nda bu ?ekilde bir olay geçmemektedir.Kitapta bir mektup gönderme vard?r,ancak mektup çocuklarla yollanmam??t?r.[112]Mektubun Tiflis’teki Amerikan Konsoloslu?una ula?t?r?lmas? istenir.Mektup olay?yla ilgili olarak Ussher, kitab?na ?unlar? yazm??t?r:
“S?n?r yak?n?nda birçok Rus ve ?ran Ermeni’si vard?.Van’? savunan Ermeniler s?n?rdaki Ermenilere büyük bir ?evk içerisinde mektuplar gönderirlerdi.Biz burada mesaj ta??yan Ermenilerden 12‘sinin e?yalar?na çok ince çizgiler halinde dikilmi? olan gizli mesajlar verdik.“[113]
Dr.Ussher,yazm?? oldu?u kitab?na bu mesaj? koymu?tur.
“Van 27 Nisan 1915
“Amerikal?lara veya herhangi bir yabanc? konsoloslu?a.
“Van’da iç kar???kl?k mevcuttur.Yönetim(Van’daki),Amerikan varl?klar?n? bombalamakla tehdit ediyor.Amerikal?lara,buradaki Amerikal?lar?n hayatlar?n?n tehlikede oldu?unu söyleyin.
(?mza)
C.D.Ussher
E.A.Yarrow
Mesaj? getiren ödüllendirilsin.”[114]
Dr.Ussher,kitab?n?n ilerleyen bölümlerinde mesaj?n ilgili yerlere ula?t???n? ?öyle anlatm??t?r:
“... 18 May?s Sal? ö?lenden sonra Rus Ermeni alay?n?n da katk?s?yla ana ordu alt? saat daha ilerlemi? oldu.Ermenilerden ve Ruslardan olu?an ordu,Van‘?n ku?atma alt?nda oldu?unu zannediyordu.Ermenilerin elinde olmas?na ?a??rd?lar.Onlardan ö?rendik ki,daha önce gönderdi?imiz 12 Ermeni mesajc?dan birisi 8 May?s’ta ?ran’a geçmi?,mesa j?m?z? burada ki Rus Konsolosuna iletmi? ve hemen akabinde de mesajlar hem Rusya hem de Amerika‘da yay?nlanm??t?r.”[115]
Görüldü?ü gibi anlat?lan olay senaryoda çok daha farkl? bir ?ekilde yans?t?lm??t?r.Atom Egoyan’?nda senaryosunda i?ledi?i aya?a nal çakma hikayesi Ermenilerce daha önce de kullan?lm??t?r.Örne?in,daha önce çevrilen“Musa Da??nda K?rk Gün”isimli filmde de çölde yürüyü? halindeki Ermenileri Türk askerleri yakalar ve ayaklar?na çivi çakar.Atom Egoyan,senaryosunda bunu çocu?a adapte etmi?tir.Senaryo ile Ussher’in kitab?nda mektup olay? ile ilgili tek do?ru ?ey mesaj?n içeri?inin aynen verilmi? olmas?d?r.Egoyan,bundan sonnas?n?“sanatsal serbestli?i ve ehliyetine”dayanarak istedi?i ?ekilde i?lemi?tir.
Senaryoda verilen fakat Dr.Ussher’in kitab?nda olmayan temalardan birisi de,Egoyan’?n Vali Cevdet Bey’i son derece sadist, sinirli Ve gaddar olarak gösterdi?i sahnedir.Bu sahne de Cevdet Bey’in makam odas?nda geçmektedir.Senaryonun bu bölümünde Ermeni Foto?rafç?,Cevdet Bey’in önceden çekmi? oldu?u resmini Cevdet Bey’e takdim etmek üzere makam?na gelir,ancak Cevdet Bey’e bu sahnede oldukça sert Ve ac?mas?z bir tav?r içerisinde olan bir yönetici tipi sergilettirilerek,psikolojik bir korku ve nefret izleyiciye yans?t?l?r.Çünkü bu çekimde tuhaf ve psikopat hareketleriyle Cevdet Bey’in odas?nda,o?lu Sevan’la birlikte bulunan Ermeni Foto?rafç? a?a??lan?r.
Yukar?da anlat?lan olay Dr.Ussher’in kitab?nda yoktur.Ancak kitapta yer al?p almamas? da yönetmen Egoyan için pek de önemli de?ildir.Zira,O’nun kendi a?z?yla telaffuz etti?i“sanatsal serbestli?i”vard?r.Bu ehliyet ona her yetkiyi vermektedir.
Egoyan’a ait olan bu“serbestlik”öylesine geni?tir ki,Van ?ehrinin yan?na gerçekte gerek co?rafi gerekse teknik aç?dan imkans?z olan A?r? Da??’n? koyma yetisini dahi vermi?tir.Kendisine senaryodaki konu?malarda“nas?l böyle imkans?z bir ?eyi yapt???”söylendi?inde bunun sahip oldu?u“sanatsal serbestli?i”yle mümkün oldu?unu ifade eder.
Senaryo devam eder:
“Yüzlerce ceset yol boyunca yerlere serilmi?tir.Köpekler bir çocu?un cesedi için birbirleriyle bo?u?maktad?rlar.?dam sehpalar?nda erkek vücutlar? sallanmaktad?r.Bir anne öldürülmü? olan o?lunun cesedine sar?lm?? bir vaziyette feryat etmektedir...”[116]
“Ussher,h?çk?ra h?çk?ra çocu?unu kollar?nda tutan kad?n? i?aret ederek,Bu onun annesi.Ailesinin geri kalan?n? katledilirken gördü.Hamile k?z?na,karn? yar?l?p do?mam?? çocu?u b?çaklanmadan önce,gözleri önünde tecavüz edildi.Kocas?n?n cinsel organ? kesildi ve a?z?na dolduruldu.”[117]
Egoyan’in senaryosundaki katliam sahnelerinden birisi de,kad?nlar?n ç?plak olarak k?rbaçland???,dans ettirildi?i ve gazya?? sürülerek yak?ld???,[118]Türk askerinin ka?n? üzerinde bir kad?na tecavüz edi?i ve bu tecavüz esnas?nda ka?n?n?n alt?nda olan 8 ya??ndaki k?z?n?n annesinin elini(tecavüz esnas?nda)öpü?üdür.[119]
Dr.Ussher’in hat?rat?nda bu olaylar mevcut de?ildir.Ussher,da?larda ya?ayan ba??bozuk birtak?m kanun kaçaklar?n?n çe?itli öldürme olaylar? gerçekle?tirdiklerini anlatm??t?r.[120]
Di?er yandan,Dr.Ussher,Türk askerlerinin,Ermenilerin katliam?na yönelik bir genelge okuduklar?n? bu genelgeye göre Ermenilerin yok edilmesi gerekti?i,e?er herhangi bir H?ristiyan bir Müslüman taraf?ndan korunursa önce kendi evinin yak?laca??,sonra H?nistiyan’?n koruyan?n gözleri önünde öldürülece?i,sonras?nda ise koruyan Müslüman ve ailesinin öldürülece?i iddias?n? hat?rat?nda yazm??t?r.[121]Dr.Ussher’in bahsetti?i talimat hakk?nda,ne bölgede bulunan bir di?er Amerikal? misyoner Bayan Knapp,[122]ne Rushdouni[123]ne de Türk ordusu saflar?nda bulunan Nögalis herhangi bir ifade kullanm??lard?r.
Senaryoda ve Ussher’in kitab?nda anlat?lan Ermeni yaral?lar?n Amerikan misyonuna ta??nd??? ve burada tedavi edildi?i olay? do?ru olarak verilmi?tir.Bu olay gerçekte garipsenecek bir olay da de?ildir.Zira Amerikal? misyonerler zaten Ermeniler için o bölgededirler ve bunu yapmalar? da son derece do?ald?r.
Dr.Ussher,Ruslar’?n Van’a giri?iyle Van’da kalan ve Amerikan misyonuna tedavi için getirilen Türk kad?n,çocuk gibi hastalara bak?lmad???n? ve sonuçta öldüklerini ?u ?ekilde anlatm??t?r:“Türklerin kendi hem?ireleri yoktu...Ermeni hem?ireler de böyle bir görevi üstlenmek istemediler...Ruslara müracaat ettik,Ruslar da,normalde hastanede gönüllü olarak çal??mak istediklerini ancak Türk hastalara bakmayacaklar?n? söylediler ve böyle bir ?eye yana?mad?lar...”[124]Bahsi geçen Amerikan hastanesini Ermeniler Van’? terk ederken tamamen bir harabeye çevirmi?lerdir.Konuyla ilgili olarak Van’dan Dahiliye Nezaretine çekilmi? olan 4 Haziran 1916 tarihli ?ifreli telgrafta,hastanenin Ermenilerin çekili?inden sonraki durumu ?öyle anlat?lm??t?r:
“...Hele milyonlar sarfedilerek Amerika erbab-? hayrat? taraflanndan Van merkezinde vücuda getirilmi? ve yüzlerce yetimlerin melce ve hayati ve bi-kes fukaran?n meccanen mahall-i tedavileri ve insaniyet-i mücesseme men?e’i bulunan büyük bir mü’essesenin ma’an bayku? viranesine döndürülmü? ve kocaman bir vilayette ?enlikten eser b?rak?lmam?? oldu?u...”[125]
Hastanenin Ermeniler taraf?ndan harabeye çevrilmesini kitab?nda sadece resimlerle veren Ussher,bu i?i kimin yapt???ndan ilginç bir ?ekilde bahsetmez.En ince ayr?nt?lara kadar bilgi vermeye çal??an Ussher,hastanesinin resimlerini koyarken hastanenin önceki halini gösteren resmin alt?na“Van’da Hastane”,harabe halindeki resmin alt?na da,“Bombard?mandan Sonra Hastane”yaz?lar?n? koymu?tur.[126]Ermeni tarihçilerinden Richard G.Hovannisian ise editörlü?ünü yapt???“Armenian Vannaspungan”isimli kitab?nda“Van 1915”isimli makalenin yazar? Anahide Ter Minassian”isimli yazar,muhtemelen Dr.Ussher’in kitab?ndan al?nm?? oldu?u anla??lan ayn? resimlerin alt?na“Türk Bombard?man?ndan Önce ve Sonra Amerikan Hastanesi”ibaresini yazm??t?r.[127]
Türklerin böyle bir harekette bulunmayaca??n?n kan?tlar?ndan biri de Dr.Ussher’in yazm?? oldu?u hat?rat?na koymu? oldu?u bir ba?ka resimde mevcuttur.Ussher’in hat?rat?n?n 279.sayfas?nda 1917’de çekildi?i yaz?lan bu resim,Van’da Amerikan kilisesinin sapasa?lam ayakta oldu?unu göstermektedir.“Türklerin,1915 y?l?nda en önemli ihtiyaç olan hastaneyi y?k?p kiliseye dokunmamalar?”,bu olay?n ne kadar çarp?t?ld???n?n aç?k bir kan?t?n? olu?turmaktad?r.
Atom Egoyan’?n senaryosundaki ki bir çok diyalog Dr.Ussher’in kitab?nda geçmez.Örne?in,Rouben,filmin içindeki filmde Dr. Ussher’i canland?ran Martin’e“Siz bir misyonersiniz,dü?ündü?ünüz ?eyin manas? nedir?Siz bu insanlarla birlikte olmak,onlara umut vermek ve yard?m etmek için Amerika’dan buraya geldiniz.?imdi H?ristiyanlar yok ediliyor.?ehri çevreleyen askerler taraf?ndan kad?nlar?n ?rz?na geçiliyor.Erkekler katlediliyor(kesiliyor,bo?azlan?yor,çocuklar ölüme yürütülüyor vs.)siz bir sava??n içerisindesiniz,bu tamamen bir deh?et.Nerede H?ristiyanlar...”[128]gibi H?ristiyanl?k sömürüsü yap?larak izleyicinin ve özellikle de hedef kitle olarak seçilen H?ristiyan dünyas?n?n dikkatleri çekilmek istenmi?tir.
Dr.Ussher’in kitab?nda her ne kadar bu tür diyaloglar olmasa da,kitab?n genelinden bu anlamda bir ifade yorumland?r?labilir. Yani Dr.Ussher,bu cümleleri destekleyici bir ruh hali ve görü?lerini kitab?na yans?tm??t?r.Zaten Dr.Ussher’in kaleme ald??? kitap,1917’de sava?a giren Amerika Birle?ik Devletlerinin Amerikan kamuoyu nezdinde desteklenmesini gaye edinen bir ?ekilde kurguland?r?lm??t?r.
Ussher’in kitab? okundu?unda gayet net bir demogoji ve propaganda kokusu hissedilmektedir.Oysa,Van’da,Birinci Dünya Sava?? içerisinde bulunan ve seferberlik ilan etmi? olan Osmanl? Devleti’ne ihanet içerisinde bulunan ve bu amaçla da isyan eden son derece te?kilatl? Ermeni çetecilerden ve Ermeni halk?ndan olu?an bir ordu vard?r.Buna ilave olarak da ?ran s?n?r?ndan Türkiye’ye giren silahl? Ermeniler vard?r.[129]K?saca,Van Ermenilerinin hiçte zay?f veya ac?nacak bir halleri yoktur.
Ermeniler Dr.Ussher’in kitab?nda birer melek olarak,Türkler de canavar gibi gösterilmi?tir.Dr.Ussher bunu o kadar abartm??t?r ki,“Rusya’ya kaçabilen Ermeniler Türkler yüzünden yakaland?klar? hastal?ktan burada yani Rusya’da dahi ölmeye devam etmi?lerdir”?eklinde ifadeleri hat?rat?na koymaktan geri kalmam??t?r.[130]
Rus ve Ermenilerin Van’dan ayr?l??lar? s?ras?nda ayn? kafileye kat?larak Van’dan kaç?p giden Dr.Ussher’in sadece bu hareketi bile bir çok ?eyi anlamak bak?m?ndan önemlidir.Ermeni terör faaliyetlerinde öncü rol oynad???n?n art?k aleni bir ?ekilde bilinmesi ve hastaneye getirilen Türkleri ölüme terk etmesi gibi sebepler bu misyonerin Van’dan ayr?lmas?n? zorunlu k?lm??t?r.[131]
GENEL DE?ERLEND?RME
Ermeni as?ll? yönetmen Atom Egoyan taraf?ndan yaz?lan ve filme aktar?lan“Ararat”senaryosunda filme dayanak olarak al?nan hat?rat?n sahibi Dr.Ussher,Kanada Dominyonu Terreneuve Adas?n’daki kilisenin piskoposu olan Brandram Boileau Ussher’in o?ludur.
Ussher,ailesi kaynakl? olarak küçüklü?ünden itibaren iyi bir H?ristiyan olarak yeti?tirilmi?tir.Öyle ki,Montreal’de henüz lise y?llar?ndayken“Gönüllü Ö?renci Deklarasyonu’nu imzalad???n? ve bununla ülke d???nda misyonerlik faaliyetleri için son derece istekli oldu?unu kaleme alm?? oldu?u eserinde gururla anlatm??t?r.Hatta üniversite y?llar?ndan sonra Kansas City’de çok iyi para kazand??? doktorluk mesle?i s?ras?nda,kendisine Anadolu’da ABD’nin menfaatleri için misyonerlik teklifi getirildi?inde buradaki yüksek kazanc?n? ve rahatl???n? bir tarafa b?rakarak büyük bir ihtirasla Atlas Okyanusu’nun ötesine, Anadolu’ya gelmi?tir.Dr.Ussher buraya,zaten ABD taraf?ndan 1830’lu y?llardan itibaren planl?-programl? bir ?ekilde yürütülen, Ermenilerin Pnotestanla?t?r?lmas?,ABD’ye ba??ml? ve ABD ç?karlar? için kendisini feda edecek bir kitle ortaya ç?karma projesinin yürütülmesi i?inde çal??mak için gelmi?tir.
Dr.Ussher,düzenli bir ?ekilde 1830’lu y?llardan itibaren Anadolu’da ABD’li misyonerler taraf?ndan yürütülen planl?-programl? faaliyetlerin yürütücülerinden sadece birisidir.Çal??ma alan? olarak kendisine Harput-Bitlis-Van eksenini seçen Dr.Ussher, kendisinden önceki di?er misyonerler gibi buradaki Ermenileri Osmanl? Devletine kar?? örgütlemek,bu i? için onlar? e?itmek, silahlanmalar?n? sa?lamak ve onlara bu yönde yol göstermek için çal??m??t?r.Gerek bilinçli gerekse bilinçsiz olsun kendi yazm?? oldu?u hat?rat?nda Ussher,Van’daki isyan s?ras?nda kendisi bir doktor oldu?u halde siyasi faaliyet olarak nitelendirilebilecek eylemlerde bulunmu? zaman zaman Hükümetle Ermeniler aras?nda arabulucu faaliyetlere giri?mi?tir. Kendisini bölgedeki Ermenilerin hamisi olarak gören Dr.Ussher,anlat?lan bu noktalar? hat?rat?na yans?tm??t?r.
ABD’nin sava?a girdi?i y?l olan 1917 y?l?nda Boston’da,yazm?? oldu?u hat?rat? yay?nlayan Dr.Clarence Ussher,ABD kamuoyunu Türkiye’ye kar?? olu?mas? arzulanan bir ?ekilde kurguland?rd??? yalanlar?yla yan?ltmaya çal??m??t?r.Dr.Ussher’in hat?rat? tezatlarla doludur.Hat?rat okundu?unda,bu tezatlar kendisini ortaya koymaktad?r.
Dr.Ussher’in hat?rat?na yans?tt??? iyi kalpli Ermeniler ile yine hat?rat?na koydu?u son derece düzenli bir ordu görünümü veren askeri k?yafetler içerisinde Van’da kazm?? oldu?u siperlerden Türklere ate? eden ve hatta mermi yapan Ermenilerin resimleri yukar?da anlat?lan çeli?kinin örneklerinden sadece birisini olu?turur.
Dr.Clarence Ussher’in kitab?ndaki çeli?kileri ve iftira nitelikli ifadeleri çürüten,bölgede bulunan di?er Amerikal? misyonerlerin ve Alman subaylar?n?n hat?ratlar? bulunmaktad?r.Örne?in ayn? bölgede misyonerlik yapt?klar? halde Ermenilerin günlük olarak ortalama 2000 mermi ürettiklerinden Dr.Ussher hiç bahsetmez.Oysa Bayan Knapp bundan bahseder.Öte yandan Bayan Knapp’?n 2000 olarak verdi?i rakam? Rushdouni 4000 olarak verir.Almanlar?n tavsiyesiyle Türk ordusu saflar?nda bulunan Rafael de Nögalis ise,Ermenilerin Van’daki say?lar?n?n 30-40.000 civar?nda oldu?unu ve ellerinde binlerce tüfek ve tabanca oldu?unu, bunlar? y?llar boyunca sat?n ald?klar?n? hatta ellerinde çok miktarda bomba oldu?unu hat?rat?na yazm??t?r.Bu ve bunun gibi bir çok husus dönemle ilgili Türk ar?iv belgeleriyle kar??la?t?r?ld???nda daha da aç?kl?k kazanmaktad?r.Dahas?,Ermeni Milli Komitesi’nin Van’da isyan günlerinde yay?nlad???“Ermeni Milletine”diye ba?layan ve bütün Ermenileri Türkiye’ye kar?? isyana ça??ran beyannameler ayr?ca,isyan s?ras?nda Ermeni ordusunun günlük raporlar?n? içeren belgeler durumu oldukça ayd?nl??a ç?kar?rken,Atom Egoyan’?n senaryosunu dayand?rd??? Dr.Clarence Ussher’in“An American Physician in Turkey”isimli hat?rat?n?n güvenilirlik de?erini dü?ürmektedir.
Olaylar?n de?erlendirilmesinde,Ermeni yönetmen Atom Egoyan’?n senaryosu ve Dr.Ussher’in eserinin kar??la?t?r?lmas?nda ise önemli farklar oldu?u tespit edilmi?tir.
Egoyan,senaryosunda“çevrilecek olan bu film tamamen Dr.Ussher’in hat?rat?na dayanacak”derken,Ussher’in hat?rat?nda olmayan ve normalde seyirci üzerinde olumsuz etkiler b?rakacak olan bir çok sahne Egoyan’?n kendi deyimiyle kendisinin sahip oldu?u “sanatsal serbestlik”vas?tas?yla senaryoya konulmu?tur.
Atom Egoyan’?n“Ararat”isimli senaryosunun Ermeni propagandas?n?n bir çok temas?n? kulland??? yukar?da ifade edilmi?ti.Bu temalardan birisi de Türkiye’nin Ermenilerin iddia ettikleri soyk?r?m olay?n? kabul etmesi merkezinde toplanm??t?r.Egoyan, bu konuyu da senaryosundaki bir tak?m diyaloglarla seyirciye empoze etmeyi hedeflemi?tir.Egoyan,Ermeni iddialar?ndan birisi olan Hitler’e atfedilen sözü de senaryosuna eklemeyi ihmal etmemi?tir.
Tamamen bir propaganda filmi kimli?iyle ortaya ç?kan“Ararat”,tarihin nas?l çarp?t?labilece?ini göstermesi bak?m?ndan da önemli bir materyal olarak Ermeni meselesinde ki yerini alm??t?r.
*ASAM Ermeni Ara?t?rmalar? Enstitüsü,Ankara ve Atatürk Üniversitesi,Erzurum.
[1]Atom Egoyan,Ararat,(Senaryo,Final Draft)Canada,2001,s.4.
[2]Egoyan,Ararat,s.4.
[3]Uygur Kocaba?o?lu,Kendi Belgeleriyle Anadolu'daki Amerika,?stanbul,1989,s.13,
[4]Kocaba?o?lu,Kendi Belgeleriyle...,s.13.
[5]Seçil Akgün,“Amerikal? Misyonenlerin Ermeni Meselesinde Rolü”Atatürk Yolu,(May?s 1988),Sa:1,Ankara,1988,s.2.
[6]ABCFM,Calvin’ci gelene?i temsil eden,XVI.Yüzy?l sonlar? ile XVII.yüzy?lda ?ngiltere ve Amerika’n?n do?usunda filizlenen Puritan ak?m?n? belli ba?l? üç temsilcisinden birisi olan Congregationalist’lerce 1810 y?l?nda Boston’da kurulmu?tur.(Bu konuda daha ayr?nt?l? bilgi için bkz.Kocaba?o?lu,Kendi Belgeleriyle...,ss.9—25).
[7]Bu örgüt ilk Amerikan d?? misyonen örgütüdür.1810 y?l?nda kurulan örgüt,Hawai ve Yerli Amerikal?lara kiliseyi götürmenin yan?s?ra hedefini büyüterek Çin,Hindistan,Sri Lanka,Japonya,Türkiye,Suriye,Kuzey Afrika ve daha birçok Avrupa ülkesini de içeren deniz a??r? olarak bir yay?lma faaliyeti içerisine girmi?tir.(www.wheaton.edu/bgc/archi-ves/guides/sc070.htm)
[8]Justin McCarty and Carolyn McCarty,Turks And Armenians Amanual on the Armenian Questions,Washington,D.C.,1989,s.35-36.
[9]Mustafa Balc?o?lu,Te?kilat-? Mahsusa’dan Cumhuriyete,Ankara,2001,s.58—59.
[10]Kocaba?o?lu,Kendi Belgeleriyle...,s.68.
[11]ABFCM Ar?ivi,Seri ABC 169,Vol.1,No 103.Naklen,Kocaba?o?lu,Kendi Belgeleriyle...,s.68.n.
[12]Kocaba?o?lu,Kendi Belgeleriyle...s.67.
[13]ABCFM Ar?ivi,Seri ABC,16:9,Vol.1,No:124.Naklen,Kocaba?o?lu,Kendi Belgeleriyle...,s.67—68.n.
[14]Mark Malkasian,“The D?s?ntegrat?on of The Armenian Cause In The United States,1918-1927”,Int.J.Middle East Stud.16(1984) Printed in the United States Of America,s.349;David Marshall Lang,The Armenians A People in Exile,London,1981,s.121—122. “1821-1827 y?llar? aras?nda Fisk,Parsons,King,Bird,Goodell ve Simith’in Filistin ve Suriye’ de yapt?klar? gözlemler sonucu, Ermenilerin misyoner çal??mas?n?n hedefi olabilece?i kan?s? kesinlik kazanm??t?.Ayr?ca BOARD,Anadolu’da olu?turulacak ilk misyon istasyonlar?n? bu gezinin bulgular?na dayanarak belirlemi?ti...Eli Smith,ara?t?rmas?n?n sonuçlar?n? s?ca?? s?ca??na yay?mlad??? iki ciltlik kitab?nda,Müslümanlar?n Protestanla?t?r?lmas?n?n olanaks?zl???na de?indikten sonra ?u görü?e yer veriyor:.,ancak H?ristiyanlar aras?nda çal??mak suretiyle,dü?man topraklar?n?n ta kalbine kolayca girme olana??na kavu?mu? oluyoruz.”(Kocaba?o?lu,Kendi Belgeleriyle...,s.38.)
[15]Bilal N.?im?ir,“Ermeni Propagandas?n?n Amerika Boyutu Üzerine”Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu ile ili?kileri Sempozyumu(8-12 Ekim 1984 Erzurum),Ankara,1985,s.93,19.Yüzy?l?n sonlar?ndan itibaren Amerikan Yurtd??? Misyonerler Komiserli?i Masas?’n?n(ABCFM)yurtd???ndaki misyonerlik çal??malar? art?k bir nevi Ermeni davas? haline gelmi?tir(Justin Mc Carthy,”I.Dünya Sava??’nda ?ngiliz Propagandas? ve Bryce Raporu”Osmanl?’dan Günümüze Ermeni Sorunu,Ankara,2000.s.15).
[16]Samuel Colcord Bartlett,Historical Sketch of the Missions of the American Board in Turkey,Boston,1880,s.1,Naklen, Kocaba?o?lu,Kendi Belgeleriyle...,s.29.
[17]Bu konu için bkz.(M.Hidayet Vahapo?lu,Osmanl?’dan Günümüze Az?nl?k ve Yabanc? Okullar,Ankara,1997,s.109-110-111;Necmettin Tozlu,Kültür ve E?itim Tarihimizde Yabanc? Okullar,Ankara,1991;Necdet Sevinç,Ajan Okullar?,?stanbul,1975;Erol K?r?ehirlio?lu, Türkiye’de Misyoner Faaliyetleri,?stanbul,1963;?lknur Polat Haydano?lu,Osmanl? ?mparatorlu?u’nda Yabanc? Okullar,Ankara,1990; Nevzat Üstün,Türkiye’de Amerika,?stanbul,1969;Kocaba?o?lu,Kendi Belgeleriyle...,;Kocaba?o?lu,“Do?u Sorunu Çevresinde Amerikan Misyoner Faaliyetleri”,Tarihi Geli?meler ?çinde Türkiye’nin Sorunlar? Sempozyumu(Dün-Bugün-Yar?n),(Ankara,8—9 Mart 1990), Ankara, 1992).
[18]?im?ir,“Ermeni Propagandas?n?n...,”s.98—100.
[19]Ergünöz Akçora,Van ve Çevresinde Ermeni ?syanlar? 1896—1916,?stanbul,1994,s.44.
[20]Akçora,Ermeni ?syanlar?...,s.11.
[21]Osman Karab?y?k,Türk-Ermeni Münasebetlerinin Dünü-Bugünü,?stanbul,1984,s.58.
[22]Akçora,Ermeni isyanlar?...,s.11.
[23]Bu örgütün kurulu? tarihini Akçora 1878 olarak vermi?,Karab?y?k ise 1882 olarak vermi?tir(Akçora,Ermeni ?syanlar?...,s. 11—12;Karab?y?k,Türk-Ermeni...,s.58—59).
[24]Karab?y?k,Türk-Ermeni...,s.58—59.
[25]Akçora,Ermeni ?syanlar?...,s.102.
[26]General Mayewski,Statistiqu des Provinces de Van et de Bitlis,s.33-39,Naklen,Kamuran Gürün,Ermeni Dosyas?,Ankara,1988,s. 210.
[27]Akçora,Ermeni ?syanlar?...,s.108.
[28]Esat Uras,Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi,?stanbul,1987,s.500.
[29]Akçora,Ermeni ?syanlar?...,s.114-115.
[30]Akçora,Ermeni ?syanlar?...,s.115.
[31]Ba?vekalet Ar?ivi—Y?ld?z Evrak?.K?s?m:36,Naklen,Mehmed Hocao?lu,Ar?iv Vesikalar?yla Tarihte Ermeni Mezalimi ve Ermeniler, ?stanbul,1976,s.349.
[32]Akçora,Ermeni ?syanlar?...,s.117.
[33]Birinci Van ?syan?’yla ilgili daha geni? bilgi için bkz.Akçora,Ermeni ?syanlar?...,;Uras,Tarihte Ermeniler...,;Hocao?lu
,Tarihte Ermeni Mezalimi...Gürün,Ermeni Dosyas?.
[34]Gürün,Ermeni Dosyas?,s.260.
[35]Yarbay Guze,“Büyük Harpte‘Kafkas’Cephesi’ndeki Muharebeler(II)”,Çev.:Yarbay Hakk?-Yay.Haz.:Ömür Bar??,Belgelerle Türk Tarihi Dergisi,(Ekim 2001),Sa:57,?stanbul,2001,s.51.
[36]Askeri Tarih Belgeleri Dergisi,Sa:81,Belge:1804.
[37]ATBD,Sa:81,Belge:1804.
[38]Gürün,Ermeni Dosyas?,s.262.Ayr?ca Bkz.ATBD,Sa:81,Belge:1807(Belgede Tahran Elçisi’nin,Ruslar?n ?ran ve Kafkasya’daki Ermenilere kar?? gösterdi?i yak?nl?k bildirilmi? bu ba?lamda Silah da??t?ld??? hatta Tebriz Rus Konsolosu’nun Ermenilere Ermenistan vaadinde bulunmu? oldu?u haberi verilmi?tir.Tahran Elçisi’nin haberinde Mako civar?nda toplanan Rus kuvvetlerinin say?s? ve van’daki Ermenilerle Ruslar?n haberle?me içerisinde olduklar? da belirtilmi?tir).
[39]Akçora,Ermeni ?syanlar?...,s.74.
[40]ATBD,Sa:81,Belge:1808.
[41]ATBD,Sa:83,Belge:1903.
[42]Gürün,Ermeni Dosyas?,s.263.
[43]ATBD,Sa:81,Belge:1812.
[44]ATBD,Sa:81,Belge:1812.
[45]Gürün,Ermeni Dosyas?,s.264.
[46]ATBD,Sa:81,Belge:1814.
[47]Hikmet Ilgaz,?ark Y?ld?z?,(Yer belirtilmemi?),1953,s.25.
[48]Ilgaz,?ark Y?ld?z?,c.l.,s.33.
[49]Gürün,Ermeni Dosyas?,s.265.
[50]Gürün,Ermeni Dosyas?,s.266.
[51]Akçora,Ermeni ?syanlar?...,s.169.
[53]ATASE,No:1/1 KIs.44,Dos.155.F-22.,Naklen,Akçora,Ermeni ?syanlar?...,s.170.
[53]RUS General Maslofski,isyan?n 14 Nisan’da ç?kt???n? yazm??t?r(General Maslofski,Umumi Harpte Kafkas cephesinin Tenkidi, Çev.Kaymakam Nazmi,Ankara,1935,s.194—195).
[54]General Maslofski,Umumi Harpte Kafkas...,s.194—195.
[55]Rafael de Nögalis,Hilal Alt?nda Dört Sene ve Buna Ait Bir Cevap,Çev.Kaymakam Hakk?,?stanbul,1931,s.4(Bu eserin ?ngilizcesi için bkz.Rafael de Nögales,Four Years Beneath the Crescent,New York 1926,(English translation by Muna Lee).
[56]Nögalis,Hilal Alt?nda...,s.18.
[57]Nögalis,Hilal Alt?nda...,s.19.
[58]Nögalis,Hilal Alt?nda...,s.22.
[59]Nögalis,Hilal Alt?nda...,s.23.
[60]Kara Schemsi,Turcs et Armeniens devant ?’historie.Nouveaux tamoignages russes sur les atrocites armeniennes de 1914—1918. Geneve,ss.38—43,58,65.
[61]Akçora,Ermeni ?syanlar?...,s.175.
[82]Hocao?lu,Tarihte Ermeni Mezalimi...,s.632.
[63]Hocao?lu,Tarihte Ermeni Mezalimi...,s.632.
[64]Hocao?lu,Tarihte Ermeni Mezalimi...,s.632.
[65]Hocao?lu,Tarihte Ermeni Mezalimi...,s.632.
[66]Nögalis,Hilal Alt?nda Dört Sene...s.39.
[67]Clarence D.Ussher,An American Physician in Turkey,Boston and New York,1917,s.288.
[68]Hocao?lu,Tarihte Ermeni Mezalimi...,s.636.
[69]Akçora,Ermeni ?syanlar?...,s.196.
[70]Akçora,Ermeni ?syanlar?...,s.196(Ermenilerin Türklere yönelik Van ve çevresinde yapm?? olduklar? katliamlarla ilgili detayl? bilgi için bkz.Akçora,Ermeni ?syanlar?...;Azmi Süslü—Gülay Ö?ün—M.Törehan Serdar,Van,Bitlis,Mu? ve Kars’taki Ermeni Katliamlar? Gazilerle Mülakat,Ankara,1994).
[71]Isga’:(“ga”uzun okunur)1.Kulak verip söz dinleme.2.Söylenilen Sözü dinleyip kabul etme ve yerine getirme.
[72]Ba?bakanl?k Osmanl? Ar?ivi(BOA),Hariciye Siyasi Harb-i Umumi:(HR.SYS.HU),kr.110,dos.12-2,nr.56-62.
[73]BOA,HR.SYS.HU,km.110,dos.12-3,nr.12-14,16,18-26,28-39,41-44.
[74]BOA.HR.SYS.HU,kr.110,dos.12-2,nr.92-98.
[75]BOA;HR.SYS.HU,km.110,dos.12-2,nr.101-102.
[76]BOA.HR.SYS.HU,km.110,dos.12-2,nr.114-116.
[77]BOA.HR.SYS.HU,km.110,dos.12-2,nin.117-123.
[78]Bu katliamlarla ilgili 1915 y?l?nda Van’da olaylar? ya?ayan ve bu vah?etten kurtulanlar?n 1916 tarihli ifadeleri için bkz.BOA.HR.SYS.HU,kr.110,dos.12-4,nr.110-123;BOA.HR.SYS.HU,kr.110,dos.12-2,nr.19-33;BOA.HR.SYS.HU,kr.110,dos.12-2,nr.125-134; BOA.HR.SYS.HU,km.110,dos.12-2,nr.66-74,99-100,124;BOA.HR.SYS.HU,km.110,dos.12-2,nr.135-143.
[79]BOA.HR.SYS.HU,km.110,dos.12-2,nr.75-91,103-106,111-113,163-166.
[80]zaman,28 Kas?m 2001.
[81]Egoyan,Ararat,s.16.
[82]Egoyan,Ararat,s.5.
[63]Egoyan,Ararat,s.4.
[84]Egoyan,Ararat,s.3.
[85]Egoyan,Ararat,s.3.
[86]Egoyan,Ararat,(Senaryonun bir çok yerinde i?lenmi?).
[87]Ussher,An American Physician...,s.248.
[88]Bahsi geçen—Dr.Ussher’in yazm?? oldu?u kitab?na koydu?u resimler için ekler bölümüne bkz.
[89]James Bryce and Arnold Toynbee,The Treatment of Armenians in the Ottoman Empire 1915-1916(ed Ara Sarafian),New Jersey, 2000,s.77.
[90]Bryce and Toynbee,The Treatment of Armenians...,s.77.
[91]Bryce and Toynbee,The Treatment of Armenians...,s.89—90.
[92]Bryce and Toynbee,The Treatment of Armenians...,s.90.
[93]Nögalis,Hilal Alt?nda Dört Sene...,s.22
[94]Nögalis,Hilal Alt?nda Dört Sene...,s.22.
[95]Nögalis,Hilal Alt?nda Dört Sene...,s.23.Genelkurmay ATASE belgelerinden 20 Ekim 1914 tarihli telgrafta,Ka??zman’da 8000 Ermeni’nin topland???n? söylemi? ve Rusya’dan gelen Rus Ermenileriyle birlikte rakam?n 15.000 silahl? Ermeni’ye ç?kt??? bildirilmi?tir(ATBD,Sa:83,Belge:1896).
[96]Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Ba?kanl???(ATASE)Ar?ivi,No:1/1.KIs.44,Dos.155.F-22.,Naklen,Akçora,Ermeni ?syanlar?...,s. 170.
[97]Hayasdan,6 Temmuz 1915,Naklen,Ermeni Komitelerinin A’mal ve Harekat-? ?htilaliyyesi,Haz.H.Erdo?an Cengiz,Ankara,1983,s. 278.
[98]Akçora,Ermeni ?syanlar?...,s.153—154.
[99]Ussher,An American Physician...,s.255.
[100]Ussher,An American Physician...,s.256(Ussher,bu at?n yüz bin adam için yeterli gürültüyü ç?kard???n? yazm??t?r).
[101]Van’da ba?layan Ermeni isyan? bir çok yerde“14 Nisan”(1915)di?er yerlerde ise“15 Nisan”olarak gösterilmi?tir.Dönemle ilgili belgeler incelendi?inde 1915 y?l? Nisan ay?n?n ba?lar?ndan itibaren ?iddetlendi?i görülecektir.Ancak konu üzerinde nokta ara?t?rmas? yap?ld???nda 1914 y?l? Ekim ay?ndan itibaren Ermenilerin isyan ve bununla paralel olarak terör faaliyetlerini art?rd?klar?n? gösteren belgelerin oldu?u görülmü?tür.(Bunun için bkz.Gürün,Ermeni Dosyas?,s.264.)
[102]Maflosfski,Umumi Harpte Kafkas Cephesinin...,ss.194-195.
[103]ATASE,No:4/3671,Kls,2820,Dos.69-A,F.3-53,Naklen,Akçora,Ermeni ?syanlar?,s.178.
[104]Nögalis,Hilal Alt?nda Dört Sene...,s.22.
[105]Nögalis,Hilal Alt?nda Dört Sene...,s.23.
[106]Nögalis,Hilal Alt?nda Dört Sene...,s.39.
[107]Nögalis,Hilal Alt?nda Dört Sene...,s.39.
[108]Ussher,An American Physician...,s.250.
[109]Ussher,An American Physician...,s.288.
[110]Egoyan,Ararat,s.30.
[111]Egoyan,Ararat,s.31.
[112]Ussher,An American Physician...,s.273-274.
[113]Ussher,An American Physician...,s.273.
[114]Ussher,An American Physician...,s.274.
[115]Ussher,An American Physician...,s.286.
[116]Egoyan,Ararat,s.33.
[117]Egoyan,Ararat,s.74.
[118]Egoyan,Ararat,s.67.
[119]Egoyan,Ararat,s.71.
[120]Ussher,An American Physician...,s.238.
[121]Ussher,An American Physician...,s.244.
[122]Bryce and Toynbee,The Treatment of Armenians...,s.73-87.
[123]Bryce and Toynbee,The Treatment of Armenians...,s.107.
[124]Ussher,An American Physician...,s.295.
[125]BOA.HR.SYS.HU.Kr.110,dos.12-2,nr.56-62.[
[126]Bunun için bkz.Ussher,An American Physician...,s.88-89.
[127]Anahide Ter Minassian,“Van 1915”,Armenian Vannaspumakan,(Ed.)Richard G.Hovannisian,California,2000,s.240.
[128]Egoyan,Ararat,s.9.
[129]Ussher,An American Physician...,s.307,Dr.Ussher,kitab?n?n bin yerinde de bir çok Rus Ermeni’si oldu?u ve bunlar?n ?ran s?n?r? yak?nlar?nda bulundu?unu,Van savunucular?n?n(Ermenilerin)s?n?rdaki bu Ermenilerle sürekli mesajla?t?klar?n? yazm??t?r. (Ussher,An American Physician...,s.273.)
[130]Ussher,An American Physician...,s.315.
[131]Ussher,An American Physician...,s.303—304. | | | | ----------------------
* -
- Ermeni Araştırmaları 1. Türkiye Kongresi Bildirileri-I.Cilt | | | | | « Geri | | | |
|
|
| | |
Anasayfa
İletişim
