| | | | | | VAN ?H?TLAL ÖRGÜTÜNÜN VAN'DAK? FAAL?YETLER? VE ?SYANDr. Hasan OKTAY*
Ermeni Araştırmaları 1. Türkiye Kongresi Bildirileri-I.Cilt | |
| | le="text-align: juğÿ1 5 VAN ?H?TLAL ÖRGÜTÜNÜN VAN'DAK? FAAL?YETLER? VE ?SYAN73z[ t-family: Verdana;">VAN ?HT?LAL ÖRGÜTÜNÜN VAN’DAK? FAAL?YETLER? VE ?SYAN
Dr.Hasan OKTAY*
Ermenilerin Türk milleti aleyhine olu?turdu?u“soyk?r?m”propagandas?n?n temelini Van ve civar?nda 1896-1915 y?llar? aras?nda cereyan eden olaylar üzerine bina etmektedirler.Zira Ermeniler kendilerine uygulanan Tehcir hareketinin dayanak noktas? olarak Van olaylar?n?n gösterildi?ini çok iyi bildiklerinden bütün enerjilerini Van’da meydana gelen hadiselerde kendilerinin masum oldu?unu aksine büyük bir k?y?ma u?rad?klar?n? ?srarla durmadan tekrar ederler.Van’da kendi halinde cemaat hayat?[1] ya?ad?klar? bir s?rada durup dururken hiçbir sebep olmadan kendilerine kar?? bir tutum içerisine girildi?ini ve bu tutum kar??s?nda ise ancak kendilerini savunduklar?n? dünya kamuoyuna anlatarak u?rad?klar? haks?zl?ktan dolay? Türklerin cezaland?r?lmas? gerekti?inin üzerinde ?srarla durmaktad?rlar.Hatta Van’da 20 Nisan 1915'de isyan etmek zorunda kald?klar?n? Osmanl? devletinin ise kendilerine gereken ho?görüyü göstermeyerek sadece 4 gün sonra yani 24 Nisan’da tehcir kanununu ç?kartt?klar?n? söyleyerek biz isyan ettikse siz niye öyle davran?yorsunuz diyecek kadar çocuksu ve karma??k duygular içerisine girebilmektedirler.[2]
Bu ve buna benzer konularda Ermeniler binlerce kitap,bro?ür,gazete ve mecmua gibi yaz?l? matbuat? kullan?rken bu günlerde ise internet[3]gibi kullan?m? oldukça yayg?nla?an araçlara yönelmi?lerdir.Ermeniler Van olaylar?n? ?srarla gündemde tutabilmek için Ararat ismini verdikleri filmin[4]çekimini bitirmi?ler,dünya çap?nda bir propaganda çal??mas?na girmi?lerdir.Bu filmin neleri getirece?i daha kamuoyumuzca anla??lamadan Türkiye’de muhibban? bile olu?mu?tur.??te Ermenilerin yalana dayal? propagandas?n?n ne kadar etkili oldu?u göstermesi aç?s?ndan bu muhibbanlar[5]son derece önemli ve Türkiye aç?s?ndan da o
derece tehlikeli,tehlikeli oldu?u kadar da Ermeni meselesi kar??s?nda ne durumda oldu?umuzu göstermesi aç?s?ndan da oldukça manidard?r.
Ermenilerin Osmanl? devleti aleyhine bat?l? devletlerce estirilen ayr?l?kç? rüzgarlara Van’da aç?lan dernekleri,okullar? vas?tas?yla kat?larak bu ayr?l?kç? duygular? bünyelerinde ye?erttikleri görülmektedir.Ermenilerin,cemaat hayat?ndan önce cemiyetçili?e,sonra siyasalla?arak particili?e ve en son olarak silahl? örgütçülü?e geçi?te Van’da aç?lan Rusya,?ngiltere, Fransa,?ran ve ?talya konsolosluklar? ile yine 1872 de Van’da aç?lan Amerikan Protestan misyonu,[6]Frans?z Dominiken misyonun da büyük te?vik ve etkileri olmu?tur.[7]
1.Van ?syan?ndan sonraki faaliyetler ve Aram Manukyan
Van isyan?ndan sonra Ermeniler dünyadaki geli?meleri ve Osmanl? topraklar?ndaki ayr?l?kç? hareketleri daha iyi inceleyerek Van merkezli ihtilal faaliyetlerine h?z verdiler.Bütün H?ristiyan cemaatlar,kanl? can k?y?mlar? yap?p Osmanl? Ordusunu ve Müslüman halk? daha kanl? eylemlerle bunlar? bast?rmaya k??k?rtmak,sonra da Avrupa kamuoyunda“zavall? mazlum H?ristiyan halkI kurtaral?m”kampanyas?n? ba?latt?rmak oyununu oynuyorlard?.Osmanl? devletinden kopman?n geleneksel yolu budur ve tüm H?ristiyan az?nl?klar bu yönteme göre hareket etmektedirler.Silahl? hareketler,ayaklanmalarda bulunmak,provokasyon için kendi insanlar?n? öldürmek,buna kar?? hükümet veya halk tepki gösterinCe de bask? ve katliamlara u?ruyoruz diyerek gürültü ç?karmak ve büyük devletleri aya?a kald?rmak.[8]Bu düsturdan hareketle 1.Van isyan?ndan sonraki Komita çal??malar?nda Van’?n kaderinde birinci derecede rol oynayan Aram Manukyan[9]Rusya topraklar?ndan Van’a gidecek her türlü malzeme ve insan gücünü organize eden Poging’s isminde bir örgüt kurmu?tu.[10]Bu örgüt mensuplar? yukar?da belirtti?imiz yollar? kullanarak Van’a malzeme ta??yorlard?.Fakat Osmanl? devleti 1.Van isyan?ndan sonra i?leri s?k? tutarak s?n?rlarda ald??? tedbirlerden sonra bir bask?nla bu grubu tamamen imha edip bölgedeki geçi? noktalar?n? iyice kontrol alt?na al?nca Ekim 1904 de Aram Manukyan tebdili k?yafetle Van’a geçerek faaliyetlerine burada devam etme?e ba?lad?.[11]Van’da faaliyet içerisinde olan bütün Ermeni gruplar?n? bir araya toplayarak Ermeni ?htilal örgütünü kurdu.
Ermeniler üzerinde büyük bir tesiri olan Akdamar adas?ndaki Katagigoslu?un kontrolündeki Ruhban mektebinin klasik sistem ve ö?retimine son vererek burada yeni bir sistem olu?turdu.Tiflis’te tam bir eylemci militan olarak yeti?mi? olan adamlar?n? daha önce Van’a geçirmi? oldu?undan onlar? güvenli birer eleman olmalar? aç?s?ndan Ermenilerin yo?un ya?ad??? köylere hem birer temsilci hem de ö?retmen olarak da??tt?.Akdamar adas?n?n Ermeniler üzerindeki tesirini bilen Aram,Kilisenin ba??na din adaml??? ile alakas? olmayan bir zat? Katogigos olarak tayin etti.Bununla da yetinmeyen Aram Manukyan k?sa zamanda kurdu?u ihtilal örgütünün bütün organlar?n? hayata geçirerek bir heyet çat?s? alt?nda Van’?n etkili e?raf?yla bir birlik olu?turdu.[12]Bu komitenin Katogigos vekili Yeznik,Danyel,Vartebet,y?llarca ?ran Ermeni okullar?nda komitac?l?kla u?ra?an Rafael,Sarkis,[13]Karçikanl? Vartan,Oseb,Van milletvekili Vramyan ve Papazyan yönetim kurulunu olu?turarak faaliyetlere ba?lad?lar.
Osmanl? devletinin seferberlik ilan etti?i tarihe kadar cereyan eden olaylara bak?ld??? zaman Aram Manukyan komutas?ndaki komitac?lar bütün kuvvetleriyle Ermenileri Osmanl? hükümetine yana?may? ?iddetle yasaklam??,yine komita Müslümanlar ile Ermenilerin aras?nda var olagelen iyi münasebetlerin bozularak önü al?namaz dü?manl?klara dönü?mesi için elinden gelen provokasyonlar? yapmaktan geri durmam??t?r.[14]Böylece asayi?sizlik ortaya ç?kacak ve meydana gelen karga?al?kta kim oldu?u önemli olmadan yüzlerce insan ölecek ve i?in içine Avrupa devletleri kar??arak Van ve Civar?nda ?slahat yap?lmas? sa?lanaCakt?r.Asl?nda Aram Manukyan ?slahat talebinin Ermeniler için yetersiz bir talep oldu?unu dü?ünerek senelerdir kafas?nda ye?ertti?i dü?ünceleri art?k ortaya koymaya ba?lad?.Aram’a göre çal??malar?n?n gayesi önce Avrupa kontrolünde Ermeni muhtariyetini sa?lamak ve pe?inden de ba??ms?z bir Ermeni devleti kurmakt?.Çal??malar?n? hep bu amaca hizmet için yap?yordu.
Ali Pa?a’n?n Öldürülmesi
Aram Manukyan köy organizelerini bitirdikten sonra Van’daki Ermeni gençlerini örgütledi ve onlar? Rus konsoloslu?unun yan?ndaki binada konsolosun da yard?m?yla silahl? e?itime tabi tutarak direni?,sabotaj,suikast vb. eylemler için yeti?tirmeye ba?lam??t?.Bu s?ralarda komiteye mensup Davit ile Aram Manukyan’?n aralar? Haniko?lu mahallesinde ikamet eden Vatan isminde bir Ermeni k?z?na ikisi birden a??k oldu?undan aç?ld?.[16]Davit,Van Valisi Ali R?za Pa?aya[17]s???narak örgüt hakk?nda bütün bildiklerini anlatt?.Davit böylece Aram’dan intikam al?rken büyük bir örgütlenmeyi de su yüzüne ç?karm??t?.[18]Bir anda her ?eyin bitece?i endi?esiyle Aram bu olay kar??s?nda çok hiddetlendi ve komiteyi ola?anüstü toplant?ya ça??rarak David’in ismi üzerine Karahaç[19]bast? ve Dacat isimli bir Ermeni komitac?y? Davit’i öldürmek üzere gönderdi ve öldürttü.[20]
II.Me?rutiyetin ilan?yla görevden al?nan Ali R?za Pa?a Ermeni komitac?lar?ndan Alev Ba?yan[21]taraf?ndan 1908 y?l?n?n son günlerinde Batum iskelesinde vapura binerken Van’da Ermeni örgütlenmesinin önünde büyük bir engel oldu?u için öldürüldü.[22] Kaptan Sinop liman?na yana?t? ve cenaze Seyid Bilal cami bahçesine d?? kap?dan girip camiye do?ru ilerlerken sol tarafta caminin giri? kap?s?n?n kar??s?nda defnedildi.Camiye girip ç?kanlar?n ilk gözüne çarpan bu mezard?r.Mezar?n ba?ucundaki ta?ta ?u ibare vard?r.(Van ?lbay?(valisi)Ali Batum’da Ermeni komitalar? öldürdü.)[23]
Van ?htilal Örgütünün Toplant?s?
Aram Manukyan’?n ba??n? çekti?i ve Van’da faaliyet yapan bu örgüt di?er ihtilal cemiyetleri gibi ihtilal ve harp te?ebbüsünü lüzumlu addediyordu ve faaliyetlerini perdeleyebilmek için Ta?nak partisi Van ?ubesi bünyesinde çal???yorlard?.Komite, silahlanmak hususunu her ?eyden önemli sayarak komite d???nda bulunan Ermenilerin de silahlanmas?na yard?mc? oluyorlard?. Komite propaganda vas?tas?yla ahalinin kalbine sava? hissini yerle?tirmek ve bu meselede umum komitelerin ihtilal nazariyelerine uygun olarak hareket ediyordu.Aram Manukyan’?n kurdu?u ve Ta?nak partisi bünyesinde gizlilik içerisinde çal??an Van merkez ihtilal komitesine ait hususi talimat?n[24]tercümesinden anla??ld???na göre ad? geçen komite 14 Nisan ila 17 Nisan 1909 tarihleri aras?nda Van’da gizli bir mahalde toplant? yaparak“?htilal faaliyetinin lüzumu”[25]kabul edilmi? olup,bilumum H?ristiyan ahalinin silahland?r?lmas?,muharebe için cesaretlendirilmesi için propaganda yap?lmas?,komitenin nezaretinde yap?lan silah talimlerine halk?n kat?l?m?n? sa?lamak,gibi konular müzakere edilmi?tir.[26]
Belediye Ba?kan? Bedros Kapamac?yan
Balkan Sava?? sonras? Ruslar?n tekrar bölge ile ilgilenmeleri Osmanl? Devletinin Edirne’ye kadar Balkanlar? kaybetmesi Van ?htilal örgütünü iyice cesaretlendirmi?,bütün dünyan?n dikkatini Van’a çekebi?mek için Patrikhane ile de irtibatl? bir ?ekilde Van’da bir dizi yang?n,cinayet,bask?n ve ya?ma tertip edilmi?tir.Patrikhane bu durumu daha tesirli olsun diye Van Belediye Reisi olan Bedros Kapamac?yan’a rapor edip ?stanbul’a göndemesini istedi.Zira Kapamac?yan Ermeni milletine mensup bir devlet yetkilisi olarak bu raporu yazar ise tesiri çok daha etkili olacakt?.Fakat Bedros Bey bu olaylar?n tamamen bir tezgah oldu?u yönünde fikir beyan edince Aram Manukyan riyasetindeki Van ?htilal örgütü taraf?ndan 10 Aral?k 1912 de öldürülmü?tür.[27]
Van Ermenileri ve Reform Çal??malar?
Hükümet özellikle Ermenilerin 1912 olaylar?yla Avrupa devletlerinin bir kez daha müdahalesine meydan vermemek için reform ad? alt?nda do?uda baz? düzenlemeler i?ini yeniden ele ald?.Bu arada Rusya Balkan Sava?lar?ndan sonra Ermeniler üzerindeki emellerini yeniden canland?rm??t?.21 Kas?m 1912 Van’daki Rus konsolos muavini gönderdi?i bir raporda“Bütün Ermenilerin Rusya’ya taraftar oldu?unu ve Rus askerinin geli?ini ya da Rusya’n?n nezareti alt?nda devrimler(?slahatlar)yap?lmas?n? samimiyetle arzulad?klar?n?”bildirmektedir.[28]
Hükümet bu düzenlemeler i?i için ?ngiltere’ye müracaat edilerek onlar?n tayin edece?i müfetti?in raporlar? do?rultusunda hareket edilece?i bildirildi.Böylece bölgede Rus tesirinin önüne geçilmi? olacakt?.Fakat Rusya bu manevray? anlam?? olacak ki ?ngiltere geri çekilerek Rusya’n?n reform projesi haz?rlamas? i?i gündeme geldi.[29]?ngiltere’nin reform i?ini Rusya’ya havale etmesinden sonra,Temmuz 1913 tarihinde Rusya ba?ta olmak üzere Almanya,?ngiltere ve Fransa Osmanl? devletine ba? vurarak Ermenilerin esas al?nd??? bu reform için Vilayat-? Sitte’nin birle?tirilerek yönetimine bir genel vali getirilmesi bu vilayetlerin bir genel meclisinin olu?turulmas? ve bu meclis üyelerinin yar?s?n?n H?ristiyan(Ermeni)olmas? gibi bir sürü teklifleri vard?.[30]Ermeniler de durumdan en üst düzeyde nas?l istifade edebiliriz diye tüm Avrupa devletlerine bölgedeki durumlar?n? abartan yaz?lar gönderiyor,12 May?s 1913 de ise Osmanl? hükümetine uzun bir talep listesi sunarak Vilayat-? Sitte uygulamas?n?n bir an önce tatbik edilmesini sa?lamaya çal???yorlard?.[31]
Bu süreç sonunda reform projesi Ve uygulama ?artlar? özü itibariyle kabul edilmi? oldu.Osmanl? hükümeti aç?s?ndan do?u vilayetlerinin idaresinin ba??na yabanc? genel müfetti?lerin tayinini zorlayan maddesi en zor kabul edilenidir.Böylece Hükümet tam bir samimiyet içerisinde teklif etti?i projeyle ba??ms?zl???n?n k?s?tland??? bir durum ile kar?? kar??ya kalm?? ve art?k örtülü i?gal yava? yava? kendini göstermeye ba?lam??t?.[32]
Ba?ta Rusya olmak üzere Avrupa devletleri,Ermeni bölgeleri olarak addettikleri yerlerde Osmanl? yönetimini kontrol edebilmek için geni? bir hukuki prosedür elde etmi? oldular.Hükümetin olumsuz tavr?na ra?men 2 Temmuz 1914 tarihinde Van,Bitlis, Mamüratülaziz ve Diyarbak?r vilayeti reform genel müfetti?li?ine Norveçli Hoff,Trabzon,Erzurum ve Sivas vilayeti reform genel müfetti?li?ine de Hollandal? Westenen atand?.[33]Nicolai Hoff,birinci dünya sava?? ba?lad???ndan geri ça?r?lmas?na ra?men Van’a geçmeyi ba?arm??,Van valisi Tahsin Pa?a ve Van Müslüman erkan? taraf?ndan so?uk bir merasimle kar??lan?rken,Van Ermenileri,ise büyük bir heyecan,nümayi? ve merasimle Hoff’u kar??lam??lard?r.Piskoposluk taraf?ndan onuruna yemek verilmi? ve bu yemekte Van ihtilal komitesinin önde gelen üyelerinden ??han verdi?i nutukta“sen bizim 5-6 y?ld?r bekledi?imiz mesih, kurtar?c?s?n,senin sayende Ermeniler kurtulacakt?r.Bizler bu günlere gelebilmek için çok çal??t?k”.[34]demi?tir.
Ruslar?n Osmanl? Topraklar?ndaki Ermenilerle ?lgilenmeleri
Rusya,Türkmençay anla?mas?yla ele geçirdikleri Revan ve civar?na ?ran ve Anadolu’dan göçürdü?ü Ermenileri yerle?tirerek olu?turdu?u[35]bölgede Ermeniler Osmanl? Devleti aleyhine Ruslar?n menfaati için ne gerekiyorsa onu gerçekle?tirirken bu sayede ba??ms?z bir Ermenistan kurabileceklerini hayal ediyorlard?.[36]Oysa Ruslar Ermenileri ?ran-Osmanl? s?n?r?ndan gelebilecek tehlikeye kar?? bir tampon bölge ve bu iki ülkeye kar?? ileri karakol vazifesi görecek topluluk olarak bak?yordu.[37]Bu amaçla Tiflis-Revan-Hoy bölgesi Ermenileriyle Van Ermenileri irtibatl? olup Rusya ve ?ran bölgesinden silah, mühimmat ve yeti?mi? komitac?,eylemci rahat bir ?ekilde Van ve civar?ndaki Ermenilerin yard?m?na gönderilebiliyordu.Böylece Çarl?k Rusya Ermeni nüfusu sayesinde bölgedeki tesirini her geçen gün artt?r?yor,fakat bunun yan?nda Ermenilerden gelebilecek her türlü problemin de önlemini alabilmek için Ermenilerin dini merkezi olan Ecmiadzin/Üçkilise Katogigoslu?unun seçimlerine müdahale ederek kendi kontrollerinde bir dini reis seçtiriyordu.[38]
Van ?syan? Arifesinde Ermeni Rus ?li?kileri
Böylece Rusya bölge ile ilgili planlar?n? uygulama ?ans?n? yakalam?? oldu.Zira daha 1912'de bölgenin i?galden önce bir reform paketinden geçirilmesi,bu reformlar?n bölgenin ?artlar?ndan dolay? özellikle asayi? ve sükün yönünden ba?ar?l? olma ihtimali az oldu?undan i?galin bu geli?melerden sonra gerçekle?tirilebilece?ini planlamaktayd?lar.[39]Bu amaçla yap?lan gizli telgraf görü?mesi olaylar?n hangi boyutta seyretti?ini göstermesi aç?s?ndan son derece önemlidir.26 A?ustos 1914 tarihli Rus D??i?leri bakanl???n?n gönderdi?i telgraf:“Kendi milletda?lar?ndan olu?an çeteler te?kiline dair muhtelif Kürt reisleri ile Ermeni reisleri taraf?ndan gerek Kürtler ile Süryanilerden olu?an çeteler icras?n? üstlenen subaylar?m?z taraf?ndan,?u son zamanlarda baz? teklifler yap?ld?.Bütün bu teklifler,kendilerine bir miktar silah sa?lanmas? ve verilmesi hususuna, taraf?n?zdan onay/muvakkat olunmas?na ba?l?d?r.Ad? geçen unsurlar?n gayr-? kabil-i itiraz olmakla beraber,da??t?lacak silahlar?n bir k?sm?n?n,ayn? zamanda i? bu tedbirlerin askeri harekata ba?lanaca?? zaman faydal? olabilece?ine inan?yorum Türklere has?m olan ve taraf?m?zdan haklar?nda iyi niyet ve meylimizi ortaya koymadan geri durulmamas? gereken unsurlar?n h?rs ve isteklerini k??k?rtmak gere?i ve yarar? hakk?ndaki fikir ve dü?ünceme i?tirak edildi?i takdirde 25000 tüfek ve 12000000 fi?ek emre haz?r vaziyette bulundurulsun”.[40]
Ermeniler geli?en bu olaylar? yak?ndan takip ettiklerinden art?k Van merkezli bir hareketin zaman?n?n geldi?ine kanaat getirerek bu yeni durum ve geli?meler kar??s?nda ?imdiye kadar yapt?klar?n? gözden geçirerek bir dizi tedbirler ald?lar.5 A?ustos 1914 tarihinde Marsilya’da ya?ayan Ermeniler büyük bir toplant? yaparak müzakerelerde bulunmu?lar ve bir beyanname yay?nlayarak Rusya ve Fransa yan?nda hareket etme?e karar vermi?lerdir.[41]Bu karar? gerçekle?tirebilmek için de H?nçak komitas? Paris merkez reisi olan ?stepan Kargiyan Ermenileri Osmanl? devletine kar?? ayakland?rabilmek için 20 A?ustos’da Kafkasya üzerinden Van’a geçmi?tir.[42]??in ilginci bu istihbarat? bildiren telgrafta özellikle Van jandarmas? aras?nda Ermenilere gizlice yard?m yap?ld??? da söylenmektedir.Bunun yan?nda Petersburg’dan baz? Rus zabitleri Ermenilerden alaylar te?kil edebilmek için Tiflis’e gelmi? ve orada Osmanl? devleti aleyhine Ermenileri galeyana getiren bir toplant? aktetmi?lerdir.Bu toplant?dan sonra bütün Kafkasya ve ?ran Ermenilerinden gönüllü askerlik için ak?n ak?n merkezlerde yaz?lmaya ba?lam??lard?r.[43]Bu yaz?lanlardan üç alay asker hemen silahl? talime ba?lam??t?r.Ruslar Ermenilerden daha önceki dönemlerde de s?k s?k bu ?ekilde alaylar olu?turarak Osmanl? ve ?ran devletlerine kar?? kullanm??lard?r.Güney Kafkaslarda Rus merkezli Ermeni çal??malar? o kadar ileri seviyeye gelmi?ti ki Ermeniler bu durumdan cesaret alarak Van merkezli bir “ba??ms?z Ermenistan”kuracaklar?na kendilerini inand?rm??lard?.??te bu sebepten Ermeniler Van üzerinde bu kadar durmaktad?rlar.
Ta?nak reislerinden Samson 20 Eylül 1914 tarihinde 200 ki?ilik bir gönüllü Ermeni askeriyle Van’a 100 km mesafedeki Salmas’a gelmi? olup burada 1000 ki?ilik bir gönüllü organizasyonu gerçekle?tirmi?tir.Bunun yan?nda Salmas Ermenilerinin tamam?n? silahland?rarak Van ve civar?nda meydana gelecek isyana yard?m ve müdahale edecek ?ekilde örgütlenmi? böylece Van’a kar?? yeni bir cephe açm?? oluyordu.[44]
?syan öncesi Hükümet Taraf?ndan Al?nana Tedbirler ve Geli?meler
S?n?rlarda bu hareketlilik olurken Ruslar?n sald?r? ihtimaline kar??l?k hükümet bir ihtiyat tedbiri olarak 28 Eylül’de Van s?n?r köylerindeki Müslüman ahaliyi çoluk,çocuk ya?l?lar? daha güvenli bölgelere herhangi bir karga?aya sebebiyet vermeden çekilmesini Van valili?inden gizli bir emirle istemi?tir.[45]Yine buna paralel olarak Ruslar?n Van üzerindeki emelleri için dikkatli olunmas?[46]istenerek Van’daki Rus konsoloslu?unda görevli bir zat?n Ermenileri Hükümete kar?? k??k?rtt???ndan dolay? tutuklanmas? konusunda talimat verilmi?tir.[47]Hükümet 1 Ekim tarihli bir yaz?s?nda ise bir harp vukuunda Van’da bulunan yabanc? müessese memurlar?n?n Ermenilerin hislerini hükümete kar?? galeyana getirebilece?i ihtimali göz önünde bulundurularak tedbirin ona göre al?nmas? tembih ediyordu.[48]Ermenilerin isyan edece?i hükümet taraf?ndan aç?kça bilinmesine ra?men al?nan tedbirler yeterli de?ildi ve Van’?n tahkimat? için gerekirse mahpushanedeki Müslüman ahali ile kanun kaçaklar? affedilerek kendilerinden istifade edilme yoluna gidilecekti.[49]Bunun yan?nda Rus i?gali,veya Ermeni isyan? ihtimalinden korkarak her hangi bir emir gelmeden yerlerini terk eden memurlar?n bir daha memuriyete kesinlikle döndürülmeyecekleri karar? Muhaberat-? Umumiye müdüriyetince Van valili?ine bildirilerek hükümet yetkilileri aras?nda bir panik havas?n?n olu?mas?n?n önüne geçildi.[50]
11 Kas?m 1914 tarihinde Ruslar taraf?ndan olu?turulan Ermeni gönüllü alaylar?,s?n?r?m?za sald?r?nca Van ve civar?nda tertibat alan Ermenilerin de durumu de?i?ti.Yak?n nahiye ve köylerden getirtilen silahl? isyan konusunda talimli Ermeniler ?ehrin çe?itli m?nt?kalar?na özellikle de Ba?lar mevkiine yerle?tirildiler.Ancak ?htilal komitas?n?n reisleri vilayet ve ?ubelere “Ruslar Ba?kale ve Saray yönüne arkada?lar?m?zla birlikte ilerleyecekler,bütün Ermeniler silahlar?yla onlara kat?lacaklard?r. Ruslar iyice yakla??nca istedi?imizi(isyan)yapabiliriz.Van’da yeteri kadar kuvvetimiz var;fakat,hemen harekete geçersek fazla kay?p veririz.Mevsim nedeniyle yollarda kapal? oldu?undan çabuk yard?m yap?lamaz;bu bak?mdan Ruslar?n yakla?mas?n? beklemek zorunday?z”.?eklinde sürekli sab?rs?zca davranan Ermenilere talimat üstüne talimat veriyordu.[51]
17 Kas?m’da Van’daki Ermeni mekteplerinde bir hareketlilik göze çarpt???ndan yap?lan aramalarda telsiz telgraf aleti bulunmu? olup bu aletler acilen Van valili?ine teslim edilerek Ermenilerin d?? dünya ile haberle?mesi bir nebze olsun engellenmi? olacakt?.[52]Fakat bu aletlerden Ermenilerin ellerinde ne kadar oldu?u bilinmemekle beraber bilinen gerçek var ise o da Rus yetkililerle sürekli haberle?iyor olmalar?yd?.[53]Rusya taraflar?ndan Van’a geçerken yakalanan iki casusun al?nan ifadesinden bu günlerde Van’da bir isyan?n ç?kaca?? kesinle?mi?,fakat vakti ile ilgili herhangi bir tarih anla??lamam??t?.[54]Bunun üzerine Vali Cevdet Bey,Ermeni reisleriyle görü?erek Müslümanlarla Ermenilerin aras?nda bir olay ç?kmamas? için onlara tembih ederek bu olaylardan Ermenilerin de zarar görece?ini söylemi?tir.Fakat Cevdet Bey her ihtimale kar?? aileleri Bitlis’e göçürece?ini de akl?ndan tasarl?yordu.[55]Ermeni murahhaslar?ndan birinin Cari yak?nlar?ndaki Rus ordular? komutan?yla haberle?erek Van isyan? ile ilgili görü?meler yapt??? anla??l?nca Cevdet bey taraf?ndan göz alt?na al?nm??t?r.Cevdet Bey bu arada 3 Ekim 1914 tarihinde Van valisi Tahsin Bey’in Erzurum’a[56]tayiniyle vekaleten bakt??? valilik makam?na 11 Aral?k’ta asaleten atanm?? ve Ermeni meselesiyle daha rahat ve tüm yetkilerle u?ra?maya ba?lam??t?r.[57]
Ermeniler 10 Aral?k’ta Re?adiye ve Karçikan telgraf hatlar?n? keserek[58]bölgede küçük bir isyan provas? yapm??lard? bile,20 Aral?k’ta ise Van’? d?? dünyaya ba?layan telgraf hatlar? yine Ermeni çeteciler taraf?ndan kesilmi?,iki gün Van’?n d?? dünya ile haberle?mesini engellemi?lerdi.[59]26 Aral?k’ta Van Ermenilerinin isyan için hummal? bir ?ekilde haz?rl?k yapt?klar? art?k gözden kaçmayacak kadar aleni bir hale gelmi? oldu?undan Emniyet-i Umum müdürlü?ü bir ?ifre telgrafla Ermeni ihtilal komitelerine üye olan ve ihtilal çal??malar?na bizzat kat?larak Hükümete kar?? aç?ktan tav?r alan devlet memurlar?n?n (Müslüman veya Ermeni oldu?una bak?lmadan)acilen takibata al?narak memuriyetten men edilmesi istenmi?tir.[60]
28 Aral?k’ta ise Bitlis ve civar?ndaki Ermeni köylüleri silahlanarak isyan etmi?ler ve Geva?’a gitmekte olan Bitlis-Van posta arabas?na pusu kurarak Geva? Kad?’s? ile k?z?n? hunharca öldürmü?ler ve yol güvenli?ini ele geçirerek asker kaça?? Ermeni askerleriyle de birle?erek Geva? üzerine do?ru yürümeye ba?lam??lard?r.[61]
Ermeniler ?syana Haz?rlan?yorlar
Van’da bulunan askeri güç Erzurum’a gönderilmi?,gençler de seferberlik sebebiyle tamamen askere al?nm??,Van’da Vali Cevdet Bey’in elinde polis ve jandarma kuvvetinden ba?ka Van’? savunacak askeri güç kalmam??t?.[62]Ermeniler mevcut jandarma gücünün sa?a sola da??lmas?,Van merkezinde her hangi bir kuvvetin kalmamas? için her tarafta en ufak bir meseleyi bahane gösterip büyüterek jandarman?n müdahale etmesini sa?l?yorlard?.Bu arada Kapamac?yan efendinin katlinden dolay? hakk?nda celp karar? ç?kart?lan eski mebuslardan Vramyan efendi 4 Ocak 1915 tarihinde Hükümete Van’daki Ermeni olaylar? ve Türk—Ermeni ili?kileriyle alakal? uzun bir rapor göndermi?tir.Propaganda ve üstü örtülü tehdit amac?yla kaleme al?nm?? olan bu rapor Ermenilerin ileride yapacaklar? isyan? hakl? gerekçeye oturabilmek için tamamen profesyonelce yaz?lm??t?r.Viramyan efendi Ermenilerin Kürtler taraf?ndan maruz b?rak?lan sald?r?,tecavüz,bask?n ve soygunlardan uzun uzun bahsederek asker kaçaklar? ve Kürt çetelerinin Ermeni köylerine vermi? oldu?u zarar ve ziyan?n ödenmesi için tazminat teklifinde de bulunmu?tur.Viramyan efendi ?ayet bu bask? ve zulümler devam ederse Ermeniler me?ru müdafaa haklar?n? kullanacaklar?n? da belirtiyordu.[63]
Cevdet Bey geli?melerden rahats?z oldu?undan Osmanl? mebusu olan Münip Boya ve Viramyan efendilerin riyasetinde olu?an bir heyeti Ermenilerin iddia etti?i olaylar?n oldu?u yerlere inceleme yapmalar? için gönderdi.[64]Bu heyet biraz olsun olaylar?n yat??mas?n? sa?lam?? oldu.II.Me?rutiyetin ilan?ndan sonra Osmanl? vatanda?lar? e?it hak ve yükümlüklere tabi oldu?u için seferberlik esnas?nda Ermeni vatanda?larda da asker al?n?yordu.[65]Van’da vali 4000 kadar Ermeni asker yaz?lmas?n? isteyince Ermeniler bunu vermedikleri gibi gelen heyete silahla kar??l?k verdiler.Ba?lar/Bahçeler/Aygestan denilen mevkide ciddi bir çat??ma ya?and?.[66]Cevdet beyin so?ukkanl?l???yla bu çarp??malar para kar??l??? yani bedelli askerlik formülüyle çözüldü.[67]Fakat Ermeniler Ruslara kar?? siper kaz?lmas? için kendilerinden istenen 500 ki?ilik grubu vermemeye karar ald?lar.Hükümet taraf?ndan Ermenilere iletilen her konu büyük problem haline dönü?türüldü?ü gibi korkunç dedikodular, ?ayialar komitac?lar taraf?ndan Ermeniler aras?nda yay?larak komitaya itibar etmeyen Ermeniler aras?nda huzursuzluk ç?kar?yorlard?.Komita Ermenilere hükümetin ayr?m yapmadan tüm Ermenileri yok edece?ini propaganda ediyordu.Art?k silahl? direni?e geçilerek Ruslar?n geli?ine kadar direnerek ba??ms?z bir devlet kurma zaman?n?n geldi?ini söylüyorlard?.
Köy köy örgütlenen Ermeni ihtilalcileri Çatak,Hayotsz,Dzor,Timar,Geva? ve Karçikan nahiyelerinde ve Belu,Atanantsz,Ulm,Aren, Aliur,Kem gibi köyler ba?ta olmak üzere birçok köyde kontrolü ele geçirerek otorite olarak Hükümeti tan?mamaya ba?lad?klar? gibi hükümetin dikkatlerini buralara çekerek Van’daki isyan haz?rl?klar?n?n fark edilmesinin önüne geçilecekti.[68]Hükümet ?ehri ku?atan bu tehlikeli durum üzerine iki ayr? heyet daha olu?turarak Timar ve Çatak’a gönderdi.[69]Çatak heyetinde ??han ve üç Ermeni ile dört Türk yani toplam sekiz ki?i yolda Ermeni-Kürt kar???m? Hirj köyünde gecelemek için mola verince Kürtler taraf?ndan bir bask?na u?rad?lar ve I?han ba?ta olmak üzere heyet orada öldü.[70]Komitan?n yay?n organ? olan Ashatarak gazetesi bu ve buna benzer olaylar? bahane ederek korkunç derecede k??k?rt?c? yaz?lar yaz?yordu.“Ya ?ereflice direnerek ölece?iz ya da Cevdet’in Kürtleri bizi alçakça öldürecek.”Bu sözlerle komitan?n tesir sahas?na girmeyen Ermeniler de art?k ?üpheye dü?mü?,korkunç bir huzursuzluk ortam? olmu?tu.Günlük ola?an çat??malarda yaralanan bir Türk’ü tedavi eden Ermeni doktor Malt?zyan valili?in kar??s?ndaki a?aca komitac?lar taraf?ndan as?larak bo?az?na da ?u yaftay? yap??t?rm??lar “dü?manlar?m?za hizmet edenlerin ak?beti budur”.[71]Bu cinayet tarafs?z kalmaya çal??an Ermenileri oldukça korkutmu?tu. Görüldü?ü gibi Ermenilerin iddia ettikleri gibi Van isyan? imha edilmekten korkarak basit bir savunma hareketi de?il,bilakis planl?,programl? bir isyand?r.
Ba?lar Mevkiinin tahkimat? ve ?syan
Aram Manukyan yönetimindeki komita bu ?ekilde toplumun psikolojisini bir isyana haz?rlarken ba?ta manast?r ve kiliseler olmak üzere birçok binalar? da tahkim edip kuvvetlendiriyor,birer müstahkem mevki haline getiriyorlard?.Özellikle kale gibi in?a edilen Van-?ran yolu üzerindeki manast?rlar yüzlerce insan?n uzun süre s???naca?? bir hale getirilerek her türlü ihtiyac? tedarik edildi.[72]Böylece buralardan Van’a destek imkan? sa?lan?rken vuku bulacak bir geri çekilmede ise rahatl?kla s???n?lacak bir yer haline getirildi.
Van,d??tan Ermeniler taraf?ndan bu ?ekilde tahkim edilirken ?ehirde de bir dizi haz?rl?klar yap?ld?.?ehir üç k?s?mdan meydana geliyordu.Bunlardan müstahkem bir mevkide olan kale,kalenin güneyinde etraf? duvarla çevrili resmi dairelerin ve Müslüman mahallelerinin bulundu?u ?ehir ve ?ehir ile kalenin do?u taraf?nda ba?layarak Erek da?? eteklerine kadar uzanan yeni kurulan ve ço?unlu?unu Ermenilerin olu?turdu?u ve bunun yan?nda zengin Müslümanlar?n da ikamet etti?i Ba?lar/Bahçeler/Aygestan denilen yerden olu?maktad?r.
Ba?lar/Bahçeler/Aygestan Van’?n di?er mahallelerinde oturan komita kontrolündeki Ermenilerin sistemli bir ?ekilde ak?n?na u?rad?.Bunun yan?nda Ba?lardaki Müslüman ahaliden baz?lar? da kalenin güneyinde yer alan eski mahallelere geri dönüyorlard?. Ba?larda bu hareketlilik olurken Ermeniler yüksek binalar? gözetleme kulesi haline getirerek yap?lan haz?rl?klara kar?? her hangi bir tehlikenin vukuunu gözetliyorlar ve gereken tedbirleri al?n?yordu.Kaleyi ve eski mahalleleri ku?atan 80 civar?nda siper haz?rlanarak buralara tecrübeli komitac?lar yerle?tirildi.Ruslar?n geli? tarihi hesap edilerek ona göre erzak ve mühimmat tedarik edilerek tam bir isyan ve direni? haz?rl??? tamamlanm?? oldu.?ehrin ekonomik ana arterleri Ermenilerin elinde oldu?undan mühimmat ve g?da tedarikinde hiçbir zorluk çekilmedi?i gibi,iki önemli marketi de Ermeniler i?letti?inden Müslüman ahalinin erzak tedariki zorla?m??t?.Ba?larda bu hareketlilik olurken pek de yüksek olmayan s?radan bir duvarla çevrili olan Van ?ehrinin Ermenilere yak?n taraf?ndaki evler olu?abilecek bir tehlike kar??s?nda bo?alt?larak Müslüman ahali biraz daha güvenli yerlere çekildi ve bu duvar boylar?nda jandarma devriye gezmeye ba?lad?.[73]
Bu haz?rl?klar bittikten sonra Aram Manukyan,Cevdet beyin bütün iyi niyet giri?imlerini görmemezlikten gelerek direni?e geçip isyan etmek için zaman?n geldi?ine ve bu durumun ?imdiye kadar ele geçen f?rsatlar?n en iyisi oldu?una karar vererek geni? bir toplant? yapt?.[74]Bu toplant?da“Van Ermeni me?ru müdafaas? silahl? komitesi”olu?turuldu ve Bulgaratsi Grigor,Kaitsak Arakel,Armenak Ekaryan ve Panos Terlemezyan birer tecrübeli komitac? olarak bu gruba seçildiler.Armenak Ekaryan’?n[75]emrinde ve kuyumcu David Papazyan,tacir Vahram Bogosyan,esnaf Karabet Beylaryan ve kuyumcu Vahram Shiroyan’?n aktif birer üye olarak çal??aca??“Asker da??t?m ofisi”olu?turuldu.Ermeni gençleri ilan edilen seferberli?e tabi olarak düzenli askeri birliklere h?zla kat?ld?lar.Bunun yan?nda“enformasyon ofisi”de olu?turularak isyan esnas?nda koordineyi ve haberle?meyi sa?lamakla görevlendirildi.Ashatarak gazetesin yay?n i?i bu komiteye devredilerek resmi sava? bülteni haline getirildi.Sava? esnas?nda yaral?larla ilgilenilebilmesi için Ermeni k?z?lhaç komisyonu da kuruldu.Dul,yetim ve sava? gazilerinin her türlü ihtiyac?n? giderebilmek için de yard?m komisyonu kuruldu.Her ihtimale kar?? Cevdet bey ile görü?ebilmek,Avrupa devletleri ile devaml? haberle?erek iyi ili?kiler kurabilmek için bar?? komisyonu olu?turuldu.Bu komisyonlar?n yan?nda tedarik komisyonu,adalet komisyonu,[76]kad?n komisyonu ve polis ve jandarma müfrezesi gibi komisyonlar yap?lacak isyan?n ba?ar?l? olmas? halinde birer bakanl?k haline dönü?türülebilecek ?ekilde geçici bir hükümet kuruldu.Bu haz?rl?klar?n yan?nda 6 seyyar hastane ve bir de sava? esnas?nda askerleri heyecana getirebilmek için ö?rencilerden olu?an bir bando tak?m? kuruldu.[77]
Aram Manukyan,“sava?ç?n?n me?ru müdafaas?”diye bir deklarasyon yay?nlad?.Askeri komiteden savunma ile ilgili son haz?rl?klar?n?n gözden geçirildi?i bir brifing ald?.[78]Armenak Ekaryan söz alarak“?syan bizim vazifemizdir.Ondan kaçmayaca??z,o bizim hayat?m?z?n dönüm noktas?d?r.Önümüzde iki yol vard?r.Ya onlara ba? e?erek zillet içerisinde ya?ayaca??z ya da gözü pekçe onlara kar?? aln?m?z aç?k olaca??z ve atalar?m?z?n ?erefli yolunu tercih edece?iz.”[79]Bu brifing neticesi ellerinde 506 yivli uzun namlunu silah bu silahlara ait 74824 fi?ek,849 tabanca 50000 mermi,çe?itli çap ve marka tabanca, mavzer gibi tüfekler,el bombas? oldu?u anla??ld?.Yine Ekaryan Ba?lar mevkiini 7 savunma noktas?na ay?rd???n? ve bu m?nt?kalara birer sorumlu vererek onlar?n komutas? alt?ndaki askerlerin yerle?ti?i 80 siperden ba?ka 79 direni? noktas? da olu?turdu?unu bildirdi.[80] Ba?lar mahallesini çeviren 3 Osmanl? askeri k??las?n? yak?nlar?ndaki Ermeni evlerinden gözeterek oradaki hareketlili?e görerek her an sald?r?ya geçilerek kaz?lan la??mlar vas?tas?yla patlat?labilece?ini de söyleyen Ekaryan ana caddeleri,geçit noktalar?n?,yüksek binalar? kilise ve depolar?,yabanc? misyon ?efliklerinin binalar?n? kontrol alt?na ald???n? beyan etti.Bu yabanc? binalara saklanan Ermeni isyanc?lar buralardan hükümet yetkililerine ate? ederek üzerlerine top mermisi at???n? çekecekler böylece binalar y?k?l?nca uluslararas? diplomatik bir s?k?nt?n?n ç?kmas?n? da sa?layacaklard?.[81]
20 Nisan 1915 ak?am? bütün haz?rl?klar gözden geçirildikten sonra ayn? anda bütün Ermeni isyanc?lar? silahlar?n? ate?leyerek Aram Manukyan komutas?nda Van isyan?n? ba?latm?? oldular.?syan özellikle Ermeni ara?t?r?c?lar taraf?ndan üç bölüme ayr?lmaktad?r.Birinci bölüm 20-28 Nisan;ikinci bölüm 29 Nisan-8 May?s ve üçüncü bölüm 9 May?s-18 May?s olarak incelenmektedir.[82]
?syan?n birinci bölümü Ba?lar’da bulunan bütün resmi binalar i?gal edildi.22 Nisan’da Bulgaratsi Grigor Hamit a?a k??las?na kaz?lm?? olan la??m? patlatt? ve bu geli?meler günlük olarak Ermeni direni?çilerinin moralinin yükseltilebilmesi için Ashatarak’ta yay?nlanarak ö?renciler taraf?ndan bütün Ermenilere ücretsiz olarak da??t?l?yordu.Ayn? zamanda bu gazete da??t?c?lar? cephelerdeki s?cak çarp??malar? yerinde görerek gazeteye bilgi veriyorlar.26,27,28 Nisan say?lar?nda adeta cephelerdeki geli?meler dakika dakika verilerek öldürülen Türklerin istatistiklerini tutmak mümkün oluyor.[83]
Cevdet bey isyan kar??s?nda durumu ?stanbul’a bildirerek evsiz ve yurtsuz kalan Müslüman ahalinin a?iret köylerinde bar?nd?rman?n mümkün olmad???n?,bu ailelerin daha güvenli yerlere göndermenin uygun olaca??ndan bu konu hakk?nda talimat bekledi?ini söylemi?tir.[84]Sivil halk ile ilgili endi?esini bildirdikten sonra Ermenilere bir ihtar olmas? için kaleden modas? geçmi?[85]toplarla Ba?lar’a birkaç top at??? gerçekle?tiren Cevdet bey bu etkisiz giri?iminin fayda vermeyece?ini bildi?inden bölgeyi abluka alt?na almaya çal??mas? da pek sonuç vermedi.Ermeniler bu etkisiz top mermileri kar??s?nda daha da ??mararak bütün geli?melere ra?men Ba?lar’? terk etmeyen Müslüman ahaliyi ac?mas?zca katletmeye ba?lad?lar.Bunun yan?nda kalenin ikmal yolu olan kuzey taraf?ndaki köyleri de ya?malayarak Cevdet beyi ricata mecbur b?rakmak istiyorlard?.Fakat Ermeniler heyecanla kalk??t?klar? bu giri?imlerini hep Ruslar?n geli?i üzerine kurduklar?ndan hiç vakit kaybetmeden bir heyet olu?turarak derhal Rus yard?m?n?n gelebilmesi,Ruslar?n Van’? bir an önce i?gal edebilmesi için gönderdiler.Bunun yan?nda zaman kazanabilmek için italyan konsolosunu Spordoni’yi Cevdet beyin niyetini ve son durumunu ö?renmek için kaleye gönderdiler.[86]Cevdet bey asilerin derhal silahlar?n? b?rakarak teslim olmalar?n?,Ruslar?n onlara fayda vermeyece?ini söyledi.Spordoni ise“Ermeniler silaha sar?ld?larsa hükümeti ikna etmek içindir.Zira askerlik ad? alt?nda Ermeniler imha olunacaklar? konusunda son derece korkmaktad?rlar.Onun için Ruslar gelip onlar? kurtarana kadar silahl? direni?leri sürecektir.”Diye söyleyerek Ermenilerin niyetini Cevdet beye bildirdi.[87]Spordoni bütün yabanc? konsoloslar?n ve misyoner temsilcilerinin de bu ?ekilde dü?ündü?ünü söyleyerek Ermenilere gereken haklar?n art?k verilmesi gerekti?ini de söyledi.Ve Cevdet beye diplomatik nota verdi.Spordoni’den ba?ka Amerikan misyoner merkezinin temsilcisi olan Dr.Clarence Ussher’de Ermenilerin temsilcisi olarak Cevdet bey ile görü?mü?,Cevdet beyi Ermeni isyan?na kar?? alm?? oldu?u tedbirlerden dolay? adeta f?rçalayarak Ermenilere gereken ba??ms?zl???n verilmesini sert bir nota ile bildirmi?tir.[86]Dr.Clarence Ussher bununla da kalmayarak Cevdet beyin“Ermenilerin kökü kaz?lmal?,e?er bir Müslüman bir H?ristiyan’? saklarsa önce onun evi yak?lacak sonra H?ristiyan onun gözü önünde öldürülecek sonra o Müslüman kendisi ve ailesi de öldürülecek”diye talimat verdi?i yalan?n? Ermeniler aras?nda yayarak galeyan?n üst noktaya ç?kmas?n? sa?lad?.[89]Dr.Ussher Cevdet beyin Aygestan’a top at???n? önleyebilmek için Ermenilerin rasgele yüksek binalara Amerikan bayra?? çekmesini sa?layarak bu binalar?n Amerikan Devletinin mal? oldu?unu dolay?s?yla buralara gelecek zarar?n diplomatik bir krize neden olaca??n? hesapl?yordu.Bunun yan?nda Cevdet bey Dr.Ussher’in niyetini bildi?i için toplar? Amerikan misyoner te?kilat?n?n merkez binas?na çevirdi ve böylece Ussher’in Ermenileri desteklemesinin önüne geçebilecekti.Fakat Van’?n savunmas?nda bulunan Rafael dö Nögols bunun bir diplomatik krize sebebiyet verece?ini söyleyerek toplar?n ni?an?n? de?i?tirdi.[90]
Ermeni isyan? alabildi?ine cereyan ederken ?ehrin etkisiz toplarla bombalanmas? neticesi Amerikan bayra?? çekilen baz? binalar ufak tefek hasara u?ray?nca Dr.Ussher çok kaba bir üslup ile kaleme ald??? mektubu Cevdet beye iletti.Cevdet bey ise verdi?i cevapta“?imali Amerikan Misyonerleri,Ermenileri hükümet aleyhine tahrik ve te?vike devam ettikleri sürece ve Amerikan bayraklar?n? rast gele sa?a sola ast?klar? müddetçe ve ihtilalciler bu binalarda sakland?klar? müddetçe ?ehir sistematik bir ?ekilde bombalanacakt?r.”Diye cevap verdi.[91]
25 Nisan 8 May?s tarihleri aras?ndaki isyan?n ikinci dönemi Ermenilerin cesaretinin Ruslardan gelen haberlerle daha da kuvvetlendi?i görülmektedir.Bu arada Ermeniler Cevdet beyin top at??lar?ndan beklediklerinden daha az zayiat verildi?ini görünce sald?r?lar?n? daha da ?iddetlendirdiler.Ermeniler küçük bir fabrika in?a ederek burada olu?turduklar? dökümhanede top döktüler ve silahlar? için mermi imal ederken toplar? içinde top güllesi dökmeyi ba?ard?lar.Bir kimya ö?retmeni yapt??? çal??malarla barut imal etmeyi ba?ard??? gibi art?k basit bombalar da yap?l?yordu.80 civar?ndaki siperlerin say?s? her geçen gün artt?r?l?yor,yeni yapt?klar? topu deneyerek askerin üzerinde müthi? bir psikolojik heyecan olu?turuyorlard?.Ermeniler kendilerinden o kadar emindiler ki tüm bu faaliyetlerini resimleyerek belgeliyorlar,böylece isyan?n sonucundan oldukça emin bir ?ekilde kuracaklar? devlet için resmi evrak ar?ivini ?imdiden kuruyorlard?.[92]
Cevdet bey,Ermeni yazarlar?n? ve onlar? destekleyen katliam ç???rtkanlar?n? adeta yalanlarcas?na köylerden komitalara mensup olup ta Aygestan’a yard?ma gelmek isteyen halk?n ?ehre girmesine onlar? katliama tabi tutmadan izin verdi.[93]Bu sefer Ermeniler ak?n ak?n ?ehre gelen bu Ermenilerin üzerine ate? ederek onlar? ?ehre sokmad?lar.Bir ço?u ölen bu Ermenilerden ancak bir kaç? yara almadan kaçarak Müslümanlara s???narak can?n? kurtarabildiler.[94]
Ermeniler kendilerinden emin bir ?ekilde Müslüman mahallelerini la??mlayarak yak?p y?karken Cevdet Bey'in art?k dayanacak gücü kalmam??t?.Cevdet Beyin yan?nda bulunan Kürt gönüllüleri en ufak bir bahanede b?rak?p kaçm??lar,hatta Ermeniler Nögols komutas?nda çarp??an Müslüman kuvvetler aras?nda“sizi bir H?ristiyan komuta ediyor”diye tahrik ederek onlar? isyana te?vik bile etmi?tir.Cevdet bey geli?melerin iyi gitmedi?ini görerek Ermenilere teslim olmalar? konusunda bir heyet gönderdi ve Eznik Vartabet ile görü?üldü.Bu heyette ?erif Bey ve Osmanl? Bankas? Van ?ubesi müdürü Alcardi vard?.Bu görü?melerde Ermenilerin gözünün hiçbir ?eyi görmedikleri anla??lm??t?r.[95]
Van’daki ev ev,sokak sokak,bo?az bo?aza yap?lan çarp??malar?n anlat?lmas? uzun bir ayr?nt?y? gerektirmektedir.Cevdet Bey Ruslar?n Van’a oldukça yakla?t?klar?n? görünce gölde bekletti?i gemiler vas?tas?yla ?ehrin Müslüman halk?n? 16 May?s’ta tahliyeye ba?lad?.18 May?sta Da?naksagan Kheco,Ashod Melik Mousyan,Deli Ghazar ve Dro komutas?ndaki Ermeni gönüllülerden olu?an alaylar general Nikolayev ile beraber Van’a girdi?inde art?k Van’? savunacak kimse kalmam??t?.[96]Kaçabilenler kaçm?? geride kalanlar ise Ermenilerin insaf?na terkedilmi?lerdi.[97]
Aram Manukyan Rus ordular? Kafkasya komutan? Da?kof taraf?ndan Van valisi olarak tayin edilerek yeni bir sistem kurarak memurlar?n? Ermenilerden seçmesini bildiriyordu.[98]Tüm Van Ermeni bayraklar?yla donat?larak bayram yap?lmaya ba?lan?rken Aram Manukyan isyan ba?lang?c?nda olu?turdu?u geçici Van hükümetini ?imdi fiiliyata geçirme f?rsat?n? ele geçirmi?ti.?htilal Ermeniler için 70 gün Van’da hükümet tesis etmelerine f?rsat verdi.Ruslar Malazgirt’te Osmanl? kuvvetlerine yenilince acilen Van’? terk etme?e karar verildi.31 Temmuz 1915 de ancak yanlar?na birkaç günlük yiyecek alabilen Ermeniler Van’? ate?e verip terk etmek zorunda b?rak?ld?lar.Bitlis,Van ve civar?nda Ermeni komitalar?na inanan inanmayan tüm Ermeniler zorla Revan’a do?ru hareket ettiler.Bu kafile yollarda Kürt e?k?yalar?n bask?nlar?nda binlerce can kayb? verdiler.[99]
Planl? bir ?ekilde organize olan Van ihtilal örgütü amac?na ula?t??? bir s?rada meydana gelen geli?meler neticesinde Van’? terk etmek zorunda kalm?? olmalar?na ra?men Van 1918 de ancak Türklerin eline geçebilmi?,Ermeni çeteleri bölgede faaliyet içerisinde olmu?lard?r.Aram Manukyan ise Van’da elde etti?i tecrübelerle Revan ba?kent olmak üzere Ermenistan devletini kurmay? ba?arm?? ve 29 Ocak 1919 y?l?nda tifüsten ölünceye kadar bu devletin iç i?leri bakanl???n? yürütmü?tür.Van halk?n? Ermeni-Türk demeden büyük bir maceraya sürükleyen Aram Manukyan sava? suçlusu ilan edilip hakk?nda dava aç?lmal?d?r.
*YYÜ E?itim Fakültesi Tarih Bölümü,Van.
[1]Salim Cöhce,"Ermeni Kimli?i hakk?nda Bir De?erlendirme"Yak?n Tarihimizde Kars ve Do?u Anadolu Sempozyumu,Ankara 1991,s.95
[2]Richard G.Hovannisian,Armenian Van/Vaspurakan,california 2000,s.211.
[3]Kemal Çiçek,?nternette Ermeni Sorunu”Yeni Türkiye,Ankara 2001,y?l 7,say? 37,s.502-508;Türk tezinin internet ortam?na ta??nmas? aç?s?ndan bkz,www.ermenisorunu.gen.tr.
[4]Ermenilerin bir propaganda arac? olarak sinemay? kullanmalar?n? için bkz,Sedat Laçiner,“Ermeni Propagandas? ve Ermeni Sinemas?”,Stratejik Analiz,Ankara 2002,cilt 2,say? 24,s.49-68;Sedat Laçiner,“Ermeni Propagandas?n?n Bir Arac? Olarak Sanat”, Stratejik Analiz,Ankara 2002,cilt 2,say? 21,s.22-39.
[5]Ermeni Meselesinin Avrupa parlamentolarinda birbiri ard? s?ra kabul edildi?i günlerde Türkiye Cumhuriyeti taraf?ndan van’?n muhakkak ön plana ç?kar?lmas? gerekti?ini,bu meselede Ermenilerin tutumu taraf?m?zdan yak?nen takip edildi?inden Ermeniler daha Ararat filmini gündemlerine bile almam??ken mensubu bulundu?um Van Yüzüncü y?l Universitesine dilekçe ile müracaat ederek bu konularda çal??ma yapmak istedi?imi bildirdim.Bölüm ba?kan?,Dekan ve Rektör beyler bu konuda bir ara?t?rmaya gerek olmad???na ve bu konuda ara?t?rma yapmak isteyenin müstafi addedilmesine büyük bir ihtimamla karar vermi?ler ve ben Ermenilerin hakk?nda film çevirerek bütün dünyaya Türkiye’yi ve Türkleri rezil ettikleri konuyu önceden görerek çal??ma yapmam?n cezas?n? a??r bir bedelle ödedim.Bu bedeli bana Ermeniler ödetmedi.Bu sat?rlar?m? önce Ermenilere(Bu i?birlikçilerini—kökü d??ar?da Hizbullah özentili bölüm ba?kan?, Frans?z özentili Dekan ve Tamer Akçam’?n örgütüne mensup Rektörü-muhakkak ödüllendirmeleri için)sonra da Tarih’e yaz?yorum. Türkiye Cumhuriyetinin hiçbir yetkilisi bu sat?rlar?m?n muhatab? de?ildir.Hele film gösterime girdikten sonra etekleri tutu?an kurumlar?m?z hiç de?il.
[6]Türkiye’deki Amerikan Protestan Misyoner?erinin faaliyetleri için Bkz,Uygur Kocaba?o?lu,Kendi Belgeleriyle Anadolu’daki Amerika,?stanbul 1989;George E.White,Bir Amerikan Misyonerinin Merzifon Amerikan Koleji Hat?ralar?,?stanbul 1995;Bu misyonerlerin Ermeni meselesindeki rolü için bak?n?z,Seçil Akgül,“Amerikal? Misyonerlerin Ermeni Meselesindeki Rolü,Atatürk Yolu,Ankara 1988,say? 1,
[7]Anahide Ter Minasyan,“Ermeni Kaynaklar?na Göre Yüzy?l?n Ba??nda Van”,Modernle?me Sürecinde Osmanl? Kentleri,?stanbul 1999, s.121.
[8]Bu sat?rlar? Orhan Kolo?lu,ve Sina Ak?in’den aktaran Tamer Akçam’d?r,Bkz.Taner Akçam,?nsan Haklar? ve Ermeni Sorunu, Ankara 2002,s.123Tamer Akçam Ermenilere ?irin gözükmek için yazd??? kitaplarda zaman zaman böyle Türk tezini tek ba??na ispatlayacak sat?rlar? da yazmaktan da geri duramam??t?r.
[9]Aram Manukyan(sergei Hovhanessian)1879'da do?du ve 1919'da Ermenistan içi?leri bakan?yken tifüsten öldü.
[10]Hratch Dasnabed?an,History of the Armen?an Revolut?onary Federat?on Dashnaktsut?un 1890/1924,s.176.
[11]Hratch Dasnabed?an,H?story of the Armenian Revolut?onary Federation Dashnaktsut?un 1890/1924,s.176.
[12]Chr?stopher,J.Walker,Armenia,The Survival of a National,London 1980,s.206.
[13]Bogos Odaba?yan,Sarkis Porseghian,ve Sarkis yana isimlerini kullanan SarkiS 1906-1908 y?llar? aras?nda Van ve
civar?nda komitac?l?k yapt?ktan sonra dünyan?n bir çok ?ehrini Ermeni propagandas? için gezdi 1915 de ?stanbul’da öldü. Bak?n?z,Hratch Dasnabedian,History of the Armenian Revolutionary Federat?on Dashnaktsut?un 1890/1924,s.204.
[14]Do?u vilayetlerinden s?k s?k ?stanbul Patriklik merkezine ve Ermeni gazetelerine olmam?? olaylar? olmu? gibi gösteren haberler gönderiliyor,böylece do?u sorunu canl? tutuluyordu.
[15]Van Valisi Bekir Sami bey ile ?eyh Hamit pa?a aras?nda geçen ?u konu?ma Osmanl? ba?kentinin Ermeni meselesine bak???yla bizzat Ermenilerle beraber ya?ayan ve Ermenilerin içine dü?tü?ü son hali iyi görebilen bölge insan?n?n tavr?n? göstermesi aç?s?ndan son derece önemlidir:“Ermeniler sizden arazi de?il istiklal istiyorlar ve siz de onlar? bu sevdadan vazgeçiremezsiniz,yak?n bir atide bunlara cephe tutmak zorunda kalacaks?n?z ve Müslüman halk? fazla dar?ltmay?n çünkü ancak bu halk vas?tas?yla Ermenileri bertaraf edebilirsiniz.”?brahim Arias,Tarihi Hakikatler,Ankara 1964,s.6.
[16]Hüseyin Çelik,age,s.78.(Hamid Camu?cu’nun anlatt?klar?)
[17]Hasan Oktay,“Ermeni Komitac?lar?n?n katletti?? van valisi Ali R?za Pa?a ve Türküsü”,Yeni Türkiye,Ankara 2001,Y?l 7,say? (Mart-Nisan)38,s.832-838;Hasan Oktay,“valiler Eskiden de Hedefti”,Tarih ve Medeniyet,?stanbul 1999,say? 62,s.60-63; www.ermenisorunu.gen.tr/makaleler.
[18]Faiz Demiro?lu,age,s.55.
[19]?smine karahaç basmak gizli faaliyet yapan komitelerde faaliyetlerin aç??a ç?kmas?n? önlemek için komite mensuplar?n? ve ya komite için tehlike arz eden ?ah?slar? susturmak için öldürmeye karar vermektir.
[20]Ermeniler Anadolu’da faaliyetlerini sürdürürken bir taraftan da ?stanbul’da kendilerine yüz vermeyen dinda?? Ermenileri katlediyorlard?.Avukat Haçik,Gedikpa?a kilisesi ba?papaz? Dacad Vartabet,tüccar Karagözyan,kandilci Onnik,Apik Uncuyan,polis memuru Markar,Meclis-i ruhani üyesi Mampre Vartabet,Hac? Dikran M?g?rd?c Tütüncüyan Ermeni çeteciler taraf?ndan katledilen yüzlerce Ermeni’den sadece birkaç?d?r.Altan Deliorman,Türklere Kar?? Ermeni Komitecileri,?stanbul 1975,s.31;Abdulkadir Yuval?,“Ermeni Çetelerinin Katletti?i Ermeniler”,I?d?r Tarihi Gerçekler ve Ermeniler uluslararas? sempozyumu,Ankara 1997, s.81-87.
[21]Ayd?n Talay,age,s.120.
[22]Hüseyin Çelik“Ali Pa?ay? Vurdular”,?hlal Finans Van Turizm ve ?? Rehberi,?stanbul 1998,s.59.(Ali Pa?an?n komiteciler taraf?ndan öldürülece?ini bile bile Van’dan ayr?lmas? onun görevden al?nmas?na kar?? gizli bir tepkisi olarak de?erlendirebiliriz.zira Ermeni komitecileri kendilerine kar?? sert tedbirler alan eski Van Valisi Bahri Pa?aya Trabzon’da suikast düzenleyerek öldürmeye çal??m??lard?r.2 ekim 1893.BOA YEE;36/131/152 lef127;BOA YEE,36/131/152 lef 231.)
[23]Abdulkerim Abdulkadiro?lu,“Ermeni Katliam?n? Sergileyen bir Belge Daha”,Türk Kültürü,Ankara 1991,S.329,s.432;Van Kütü?ü, Ankara 1992,s.571.(Ölümünden çok sonra dikilen ve bugün okunamayacak derecede silinen mezar ta??ndaki Latin harfleriyle yaz?lan kitabenin tarihi yanl??l?kla 1907 yaz?lm?? olmas? laz?md?r.Zira Ali Pa?a’n?n yerine atanan Ferit Pa?an?n atanma tarihi 20 Ekim 1908 dir.Ali Pa?a yeni vali ?ehre gelmeden buradan ayr?ld???na göre 20-30 ekim tarihleri aras?nda Van’dan ayr?lm?? olmal?d?r.Batum’a ise en iyimser tarihle kas?m ay?n?n sonlar?na do?ru ula?mas? gerekir.Mevsimin k?? oldu?u geminin 15 günde ancak Sinop önlerine gelmesinden bellidir.Dolay?s?yla Ali Pa?a’n?n öldürülme tarihi 1908 kas?m ay?n?n son günleri ile aral?k ay?n?n ilk günleri içerisinde aramak daha uygundur.Van Valili?inin bu mütevaz? mezar? bir an?t mezar haline getirmelidir.Zira geçenlerde mezar? ziyarete gitti?imde mezar tan?namayacak hale geldi?i mü?ahede edilmi?tir.)
[24]Akdamar manast?r?nda özel katip olarak ça???an Van’?n Ke?i?o?lu köyünden Oseb’in üzerinde yakalanan bir k?s?m Ermenice yaz?lar?n tercümesinden Ta?nak partisi Van ?ubesi bünyesinde faaliyet gösteren böyle bir örgütün oldu?u ortaya ç?kar?lm??t?r.
[25]Van’da Aram Manukyan’?n riyasetindeki Ermeniler s?k? bir ?ekilde örgütlenerek i?i ihtilal boyutuna kadar getirmi?lerdir. Ermeni ihtilal çal??malar? için bak?n?z;Ali ?hsan Gencer,“?htilalci Ermenilerin Kaza ?htilal Te?kilat? Talimatnamesi”,Tarih Enstitüsü Dergisi ?stanbul 1987,XIII,577-596.Bu talimatname 1909-1910 y?l?ar?nda Van’da görev yapm?? olan Miralay Mehmet Fuad Bey taraf?ndan Bitlis’te ele geçirilmi?tir.Bu belgelerde her hangi bir tarihi kayda rastlan?lmam?? oldu?undan Recep Karacakaya,Kaynakçal? Ermeni Meselesi Kronolojisi,?stanbul 2001,S.11'de 1883 y?l? olaylar? içerisinde de?erlendirmi?tir; Hayri Mutluçay,?zmir Ermeni ?htilal Komitesi ve Terör,?stanbul 1986;Hasan Oktay,“Ta?nak Partisi Van ?ubesinin 5.Kongresi”, Yeni Türkiye,Ankara 2001,Y?l 7,say?(Mart-Nisan)38,S.822-831.Ayr?ca Ermenilerin Osmanl? co?rafyas?nda ç?kard??? iSyanlar için bak?n?z,Belgelerle Ermeni Sorunu,Ankara 1992.
[26]BOA DH MU?,55-1/54-5.
[27]Hasan Oktay,“Van Belediye Reisi Kapamac?yan Efendinin Ermeni Ta?nak Komitesi Taraf?ndan Katline Dair”,Yeni Türkiye, Ankara 2001,Y?l 7,say?(Mart-Nisan)38,S.839-845;www.ermenisorunu.gen.tr/makaleler.
[28]Edgar Granville,Çarl?k Rusyas?n?n Türkiyedeki Oyunlar?,Ankara 1967,75;Tamer Akçam Van Ermenilerin Ruslarla hiçbir ili?kisinin olmad???n? söyleyerek Van ?htilal örgütünün çal??malar?n? görmemezlikten gelmektedir.Bkz,Tamer Akçam,?nsan Haklar?,S.321.
[29]Osmanl? Mebusan Meclisi Reisi Halil Mente?e’nin An?lar?,(Yay?na haz?rlayan ?smail Arar)?stanbul 1986,s.169.
[30]Halil Mente?e’nin An?lar?,s.167-172;Ali Karaca,“Türkiye’de Ermeniler için Yap?lan Reformlar(Örtülü Bir ??gale Do?ru)ve Tehcir Gerçe?i,(1878-1915)”Uluslararas? Türk-Ermeni ?li?kileri sempozyumu,?stanbul 2001,s.154.
[31]Edgar Granville,Çarl?k Rusyas?n?n Türkiyedeki Oyunlar?,Ankara 1967,65.
[32]Ali Karaca,“Türkiye’de Ermeniler ?çin Yap?lan Reformlar(Örtülü Bir ??gale Do?ru)ve Tehcir gerçe?i,(1878-1915)”Uluslararas? Türk-Ermeni ?li?kileri Sempozyumu,?stanbul 2001,s.155.
[33]Ali Karaca,“Türkiye’de Ermeniler ?çin Yap?lan Reformlar(Örtülü Bir ??gale Do?ru)ve Tehcir Gerçe?i,(1878-1915)” Uluslararas? Türk-Ermeni ?li?kileri Sempozyumu,?stanbul 2001,s.156.
[34]Matteos Eblighation,A Life Within the Life of My Nat?on,Beyrut 1987,s.113-114.
[35]Kemal Beydilli,“1828-29 Osmanl?-Rus Sava??nda Do?u Anadolu’dan Rusya’ya Göçürülen Ermeniler”,Türk Tarihi Belgeleri Dergisi,Ankara 1987,XIII/17,s.370-382.
[36]Salim Cöhçe,“Büyük Ermenistan Kurma Projesi”,Ermeni Ara?t?rmalar?,Ankara 2001,I,s.92.
[37]Hasan Oktay,Revan Hanl???,Malatya 1995.(Yay?nlanmam?? doktora tezi)
[38]Ali Aslan,“Ruslar?n Güney Kafkasya’da Yay?lmas?nda Ermeni Ecmiadzin Katogigoslu?u’nun Rolü”,Kafkas Ara?t?rmalar?, ?stanbul 1996,II,19-38;Ali Aslan,“Ecmiyazin Ermeni Katogigoslu?u’nun Osmanl? ve Rus Kontrolündeki Statüsü”,Kafkas Ara?t?rmalar?,?stanbul 1996,II,39-51;Davut K?l?ç,“Rusya’n?n Do?u Anadolu Siyasetinde Ecmiyazin Kilisesinin Rolü,(1828-1915)”, Ermeni Ara?t?rmalar?,Ankara 2001,II,49-64.
[39]Halil Mente?e’nin An?lar?,s.169;Ali Karaca,“Türkiye’de Ermeniler ?çin Yap?lan Reformlar(Örtülü Bir ??gale Do?ru)ve Tehcir Gerçe?i,(1878-1915)”Uluslararas? Türk-Ermeni ?li?kileri Sempozyumu,?stanbul 2001,s.158.
[40]BOA HR SYS,2284/1,lef.87.
[41]Aram Turabyan,Les volotaires Armeniens Sous Les Drapeaux Francais,Maseille 1917,s.6'dan naklen Kamuran Gürün,Ermeni Dosyas?,?stanbul 1988,s.257;Ermeniler Van olaylar?nda kendilerinin masum oldu?unu ve Ruslarla kesinlikle i?birli?i yapmad?klar?n? hiçbir zaman kabule yana?mad?klar?ndan bu konular? kendileri dile getirir ise pek inand?r?c? olamayacaklar?n? da iyi bildiklerinden çe?itli milletlerden yazarlara bu konular hakk?nda kitaplar yazd?rmaktad?rlar bunlardan birisi Frans?z Yves Ternon’dur.Ternon,Ermeni Tabusu,isimli kitab?nda“Rus ordusunda Ermeni gönüllülerinin varl??? iddias?yla birlikte,Sözde Van isyan?,Türklerin kendilerini aklamada öne sürdükleri en sars?c? kan?t? olu?turmaktad?r.Oysa bu kan?t bütün yönleriyle uyduruktur”s.267;Ermeniler ?imdi de bir Türkiyeli olan Tamer Akçam’? kullanmaktad?rlar.
[42]BOA DH ?FR,44/68,Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umum Müdürlü?ünden van vilayetine 28 Ramazan 1332 tarihli çekilen telgraf.
[43]BOA DH ?FR,45/166,
[44]BOA DH ?FR,46/37;29 ?evval 1332 tarihinde Emniyet-i Umum Müdürlü?ünden Van valili?ine gönderilen ?ifre.
[45]BOA DH ?FR,46/107,8 zilkade 1332 tarihli Emniyet-i Umum Müdürlü?ünden Van valili?ine gönderilen ?ifre.
[46]BOA DH ?FR,45/115.
[47]BOA DH ?FR,45/114.
[48]BOA DH ?FR,40/119,11 zilkade 1332 tarihli Emniyet-i Umum Müdürlü?ünden Van valili?ine gönderilen ?ifre.
[49]BOA DH ?FR,46/20,12 zilkade 1332 tarihli Emniyet-i Umum Müdürlü?ünden Van valili?ine gönderilen ?ifre.
[50]BOA DH ?FR,46/152,14 zilkade 1332 tarihli Muhaberat-? Umumiye Dairesinden Van valili?ine gönderilen ?ifre.
[51]Belgelerle Ermeni Sorunu,s.206-207.
[52]BOA DH ?FR,47/60.
[53]Kamuran Gürün,age,s.262.
[54]Belgelerle Ermeni Sorunu,s.207.
[55]Belgelerle Ermeni Sorunu,s.207.
[56]BOA DH ?FR,45/170.Tahsin bey daha önce Makedonya’da valilik yapt???ndan E?k?ya hareketleri konusunda oldukça tecrübelidir.Yazd??? hat?rat?nda“Van’da iki y?l mütemadiyen yine talihim eseri olacak,hep çetelerle ve az?l? e?k?ya ile u?ra?maya ve musademeler yapmaya mecbur kald?m.”Bkz.Tahsin Uzer,Makedonya’da E?kiyal?k Tarihi ve Son Osmanl? Yönetimi,Ankara 1979,s.336.
[57]BOA MM ?rade,7385/1 Enver Pa?an?n eni?tesi olan Cevdet bey de Tahsin bey gibi Makedonya’da görev yapm?? oldukça tecrübeli bir devlet adam?d?r.Ermeniler Cevdet beyin alm?? oldu?u tedbirler yüzünden rahat hareket edemediklerinden Cevdet bey hakk?nda türlü iftiralar üretmi?lerdir.
[58]BOA OH ?FR,48/7.
[59]BOA DH ?FR,48/85;Belgelerle Ermeni Sorunu,s.208.
[60]BOA DH ?FR,48/166,8 Safer 1333 tarihli ?ifre.(Vanda hala Ermenilerin bütün eziyet,zulüm ve katliamlar?na ra?men Ermeni muhibban? bulunmas? oldukça dü?ündürücüdür)
[61]BOA DH ?FR,48/188
[62]Ergünöz Akçora,age,s.157.
[63]Belgelerle Ermeni Sorunu,s.208.
[64]Ayd?n Talay,Y?k?lan Bir ?ehrin Anatomisi,Van 1996,s.119.
[65]Gayr? Müslim Osmanl? vatanda?lar?n?n askerlik serüvenleri için bak?n?z,Ufuk Gülsoy,Osmanl? Gayr?müslimlerin Askerlik Serüveni,?stanbul 2000.
[66]Chr?stopher,J.Walker,Armenia,The Survival of a National,London 1980,s.206.
[67]Ahmet Rüstem Bey,Cihan Harbi ve Türk-Ermeni Meselesi,?stanbul 2001,s.125;Ufuk Gülsoy,age,s.67.
[68]Chr?stopher,J.Walker,Armenia,The Survival of a National,s.205
[69]Hratch Dasnabed?an,H?story of the Armen?an Revolut?onary Federat?on Dashnaktsut?un 1890/1924,s.211;La Defense Heroigue de van(Anonyme)Geneve 1916,s.29;Dikran Baghdasarian, The Self-Defense of Shadakh” H?ren?k 1931,y?l 9,cilt 11,say? 3,sayfa 56.
[70]Hovhannes Ter Martirosian,Mets Depkere vaspurakanum 1914-1915 Tvakannerim,Erivan 1917,s.166-167;Ermeniler bu olay? vali Cevdet bey in planlad???n? ileri sürerek ta?k?nl?klar?n? iyice ileri seviyeye ta??d?lar.Hratch Dasnabed?an,H?story of the Armen?an Revolut?onary Federat?on Dashnaktsut?un 1890/1924,s.202.Cevdet Bey olaylar yat??s?n diye bölgeye heyet gönderip yolda onlar? öldürtecek kadar basiretSiz olabilir mi bu konu ?imdiye kadar Türk ara?t?r?c?lar taraf?ndan hiç gündeme getirilmemi?tir.Ermeniler önce bir yalan uyduruyorlar sonra da buna kendileri inanarak bütün iddialar?n? bunun üzerine bina ediyorlar.Van ile ilgili yazd?klar? bütün Senaryolar bu ?ekildedir.
[71]Ayd?n Talay,Y?k?lan Bir ?ehrin Anatomisi,Van 1996,s.121;Ergünöz Akçora,Ermeni ?syanlar?,s.170.
[72]van civar?ndaki manast?rlar?n konumu ve durumlar? hakk?nda bak?n?z,M.Th?ery,“Man?steres Armen?ens du Vaspurakan”,Revue de Armenia,Paris 1969,cilt II-VI,Ayr?ca Dir manast?r?n?n kale gibi dü?ünülen ek in?as? konusunda Osmanl? devleti ile ?ran aras?nda diplomatik görü?meler sonucu durdurulmu?,daha sonra gizlice yeniden bu in?aat bitirilmi?tir.Bu konudaki yaz??malar için bak?n?z,BOA Y?ld?z Hususi,264/170;265/136.
[73]Onnik Mkh?taryan,Vani Herosamarte,Sofya 1930,s.29.
[74]Onnik Mkh?taryan,age,48.Bu toplant? 18 Nisan'da yap?lm??t?r dolay?s?yla Ermenilerin iddialar? havada kalmaktad?r.Yani Tehcir karar?yla Ermeniler isyan etmemi?,isyan neticesinde tehcir karar? ç?km??t?r.Hratch Dasnabed?an,H?story of the Armen?an Revolut?onary Federat?on Dashnaktsut?un 1890/1924,s.111.
[75]Hratch Dasnabed?an,H?story of the Armen?an Revolut?onary Federat?on Dashnaktsut?un 1890/1924,s.111.Armenak Ekaryan (Yekarian)Ramkavar partisine mensup bir ihtilalcidir.Chr?stopher,J.Walker,Armenia,The Survival of a National,s.205
[76]Ermeni Komitelerinin A’mal ve Harekat-? ?htilaliyesi,?stanbul 1332,s.208.(Bu bilgiler Ermeniler geri çekilirken Van’da b?rakt?klar? evraklardan elde edilmi?tir.)
[77]Anahida Ter Minasyan,“Van 1915”,Armenian Van/Vaspurakan,Californiya 2000,s.227-228.Görüldü?ü gibi bu haz?rl?klar sistematik bir ?ekilde yap?lmaktad?r.Dolay?s?yla Ermeniler günümüzde yapm?? olduklar? ne?riyatta ve çevirdikleri Ararat filminde iddia ettikleri olaylar tamamen propagandaya yönelik uydurma iddialard?r.Ermeniler Van’da Ruslar?n deste?i ile kurmay? planlad?klar? devletin alt yap?s?n? olu?turmu?lar ve Osmanl? devletinin içinde bulundu?u durumdan en iyi istifade etme yolunu seçip isyan etmi?lerdir.
[78]Hovhannes Ter Martirosian,Mets Depkere Vapsurakanum 1914-1915 Tvakannerim,Erivan 1917,s.167-168.
[79]Haykakan Sovetagan Hanragitaran,cilt 11,s.55-56.
[80]Hovhannes Ter-Martirosyan,(A-Do),Metz Depkere Vaspurakanum 1914-1915,Tvakannerin,Erivan 1917,s.224.
[81]Anahida Ter Minasyan,age,s.230.(Bu çarp??malarda Ermeniler istedikleri diplomatik skandal? gerçekle?tiremeyince Amerikan Konsoloslu?unu kendileri y?km??lar ve bu binan?n çektikleri foto?raf?n? Van ile ilgili yapt?klar? bütün ne?riyatlarda boy boy yay?nlam??lard?r.)
[82]Anahida Ter Minasyan,age,s.230
[83]Ermeni Komitelerinin Amal ve Hareketi ?htilaliyesi,s.206-207.
[84]Belgelerle Ermeni Sorunu,s.214-215.
[85]Anahida Ter Minasyan,“Van 1915”,Armenian Van/Vaspurakan,s.238.
[86]Mkrtich H.Nersisian,Genotsid Armian v Osmanskoi ?mperii,Erevan 1982,s.280-281.
[87]Hovhannes Ter Martirosian,Mets Depkere Vaspurakanum 1914-1915 Tvakannerim,Erivan 1917,s.171;Onnik Mkh?taryan,yani Herosamarte,s.47;A.Do,s.261.
[88]Clarence D.Ussher,An American Physican in Turkey,Boston 1917,s.239.
[89]Clarence D.Ussher,An American Physican in Turkey,244.
[90]Rafael dö Nögols,Hilal Alt?nda Dört Sene,?stanbul 1931,s.24
[91]Rafael dö Nögols,Hilal Alt?nda Dört Sene,s.32
[92]Anahida Ter Minasyan,age,s.234
[93]Clarenve D.Ussher,An American Physican in Turkey,s.240;La Defense Heroigue de Van(Anonyme)Geneve 1916,s.132;Onnik Mkh?taryan,yani Herosamarte,s.65;Chr?stopher,,i.Walker,Armenia,The Survival of a National,s.208.
[94]Rafael dö Nögols,Hilal Alt?nda Dört Sene,s.32.Nögols bu olay kar??s?nda ?a?k?nl???n? gizlemeyerek gayri bu muameleden bir H?ristiyan s?fat?yla çok hiddetlendim bu gayr? insani adamlar(?htilalci Ermeniler)yiyeceklerini bunlara taksim etmemek için kendi ailelerini ve çocuklar?n? kur?unla öldürmekten korkmuyorlard?.Bunun üzerine ben de Ermenilere(Aygestan’a)ate? açt?rd?m. Ermenilerin s???nd?klar? binalar tarumar oluncaya kadar ate?e devam ettim.
[95]Defanse Heroique de Van,s.45.
[96]Konukcu,Enver,“Van’?n Ruslar Taraf?ndan ??gali),Yak?n Tarihimizde Van Uluslararas? Sempozyumu,Van 1990.
[97]Ta?nak,H?nçak ve Ramkavar Ermenilerinin Van’da Müslüman ahaliye yapt??? eziyet,i?kence ve zulümler için bak?n?z,Ar?iv Belgelerine Göre Kafkaslar’da ve Anadolu’da Ermeni Mezalimi,I-IV,Ankara 1995;Faiz Demiro?lu,Van’da Ermeni Mezalimi,Ankara 1995;Ergünöz Akçora,Van ve Çevresinde Ermeni ?syanlar?,1896-1916,?stanbul 1994;Ergünöz Akçora,“Ya?ayanlar?n Diliyle Van ve Çevresinde Ermeni Mezalimi”Yak?n Tarihimizde Van Uluslararas? Sempozyumu,Van 1990;Hüseyin Çelik,Görenlerin Gözüyle Van’da Ermeni Mezalimi,Van 1996;Kaymakam Hakk?,Hilal Alt?nda dört Y?l ve Buna Ait Bir Cevap,?stanbul 1931;Van olaylar?n?n Ermeni perspektifi aç?s?yla anlat?m? için bak?n?z,M.Kalman,Bat?-Ermenistan(Kürt ?li?kileri)ve Jenosid,?stanbul 1994,s.116;La Defense Heroigue de Van(Anonyme)Geneve 1916;Yves Ternos,Ermeni Tabusu,?stanbul 1993;Tamer Akçam,Türk Ulusal Kimli?i ve Ermeni
Sorunu,?stanbul 1994;Tamer Akçam,?nsan Haklar? ve Ermeni Sorunu,Ankara 2002.
[98]Ergünöz Akçora,age,s.198;bu ili?ki Ermeni iddialar?n? tamamen çürütmektedir.
[99]Garo Sasuni,Kürt Ulusal Hareketleri ve 15.YY’dan Günümüze Ermeni Kürt ?li?kileri,s.246;Amerikan Misyoneri Clarence D. Ussher de Ermenilerle beraber geri çekilmi? olup bu davran??? isyan esnas?ndaki tutumunun daha iyi anla??labilmesi aç?s?ndan son derece önemlidir. | | | | ----------------------
* Yüzüncü Yıl Üniversitesi Tarih Bölümü,Van -
- Ermeni Araştırmaları 1. Türkiye Kongresi Bildirileri-I.Cilt | | | | | « Geri | | | |
|
|
| | |
Anasayfa
İletişim
