| | le="text-align: juğÿ = Dördüncü Bölüm Ermeni Sorununun Uluslararas? ?li?liler Boyutu6“B ;">DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
ERMEN? SORUNUNUN ULUSLARARASI ?L??K?LER BOYUTU
Yrd.Doç.Dr.Kamer Kas?m
I.ÖNB?LG?LER
1878 Berlin Anla?mas? ile uluslararas? alana ta??nan Ermeni sorunu her dönemde büyük güçlerin uluslararas? politikada ilgilendikleri bir konu oldu. Osmanl? döneminde imparatorlu?un da??lma süreciyle birlikte, imparatorluk topraklar?nda söz sahibi olmak isteyen ve/veya imparatorlu?un çökü?ünü h?zland?rmak isteyen devletlerin Ermenilere yönelik politikalar olu?turduklar?n? görüyoruz. Osmanl? ?mparatorlu?u’nun da??lmas?ndan sonra ise Kafkasya politikas? ve dünyan?n çe?itli ülkelerinde ya?ayan Ermeniler ba?lam?nda Ermeni sorununun uluslararas? ili?kilerde yer ald??? söylenebilir.
1918-1920 y?llar? aras?nda ba??ms?z olan ilk Ermenistan Cumhuriyeti ve bu ülkenin Kafkasya’daki rolü ve Ermeni sorununa etkisi uluslararas? politika aç?s?ndan çok önemli olmasa da, günümüzde geçerli olan Türkiye-Ermenistan s?n?r?n?n o dönemde çizilmesi nedeniyle hem Türk-Ermeni ili?kileri hem de Kafkasya’da s?n?rlar?n çizilmesi bak?m?ndan önemlidir.
Dünyan?n çe?itli ülkelerinde ya?ayan Ermenilerin kurduklar? organizasyonlar vas?tas?yla bulunduklar? ülkelerin d?? politikas?na etki etme çabalar? ve özellikle sadece Ermeni toplumuna özgü olan ve kendilerini parti olarak nitelendiren organizasyonlar?n uluslararas? alandaki rolleri de Ermeni sorunu ba?lam?nda ele al?nmas? gerekli konulard?r.
1991 y?l?nda Ermenistan’?n ba??ms?zl???n? kazanmas?yla birlikte Ermeni sorununun Ermenistan boyutu da gündeme geldi. Ermenistan’?n ba??ms?zl??? iki noktada önem ta??maktayd?. Birincisi, bu ülkenin Türkiye ile olan ili?kileri ve bu ili?kilere Ermeni sorununun etkisi, ikinci önemli nokta ise Ermenistan’?n di?er ülkelerde ya?ayan Ermeniler ile olan ba?? ya da onlar?n Ermenistan d?? politikas?na yön verme çabalar?d?r.
Bu bölümde yukar?da belirtilen konular ana hatlar?yla ele al?nacak ve Ermeni sorununun uluslararas? ili?kiler boyutu analiz edilecektir. Günümüzde Ermeni sorunu ile ilgili geli?meleri anlayabilmek için tarihi arka plan?n yan?nda Ermeni toplumunun dünyan?n çe?itli ülkelerindeki faaliyetlerini, organizasyonlar?n? tan?mak ve Ermenistan’?n izledi?i d?? politikay? ve bu ülkenin politikas?na etki eden faktörleri analiz etmek gerekir.
II.B?R?NC? ERMEN?STAN CUMHUR?YET? VE TÜRK?YE -ERMEN?STAN SINIRININ Ç?Z?LMES?
28 May?s 1918 tarihinde Ermenistan ba??ms?zl???n? ilan etti. Asl?nda 22 Nisan 1918 tarihinde Trans-Kafkasya Federal Demokratik Cumhuriyeti kurulmu?tu.Gürcistan-Azerbaycan ve Ermenistan’?n yer ald??? bu birlik sadece be? hafta sürdü ve sonunda da??ld?. ?lk Ermenistan Cumhuriyeti Ermeni Devrimci Federasyonu’nun veya bilinen ad?yla Ta?naklar?n kontrolündeydi. 80 ki?ilik Ermenistan Parlamentosu’nda 72 üye Ta?naklardand? ve ülkede ciddi bir muhalefet yoktu. Ermenistan Cumhuriyeti 1919 Paris Bar?? Konferans?na delegeleri ile kat?ld?. Bar?? Konferans?na Ermenilerin taleplerini içeren bir belge sunuldu. Burada yedi Osmanl? vilayetini içeren topraklarda büyük bir Ermenistan talep edilmekteydi.[139]
Türk ve Ermeni kuvvetler aras?ndaki çat??malar sonucunda 2 Kas?m 1920’de Kaz?m Karabekir Pa?a komutas?ndaki Türk birlikleri Gümrü’ye kadar gelmi? ve bu durum üzerine Ermenistan Cumhuriyeti’ndeki hükümet istifa etmi?tir. 2 Aral?k 1920 tarihinde Gümrü Antla?mas? imzalanm??t?r. Antla?may? Do?u Cephesi Komutan? Kaz?m Karabekir Pa?a ve Ermeni taraf?nda ise Ermenistan Ba?bakan? Alexander Khadissian imzalam??t?r. Bu antla?ma ile Ermeni taraf? Serv Antla?mas?n?n geçersiz oldu?unu ve Türkiye’den toprak talepleri olmad???n? kabul etti. Gümrü Antla?mas?, Erivan taraf?ndan onaylanmadan önce K?z?l Ordu Ermenistan’a girdi. 18 ?ubat 1921’de ise Ta?naklar ayaklanma sonucu Erivan’da yeniden kontrolü ele geçirdiler. Hatta Vratzian’?n ba?kanl???ndaki hükümet Bol?eviklere kar?? Ankara’dan yard?m istedi. Ta?naklar?n yönetimi çok k?sa sürmü? ve Bol?evikler Ermenistan’da kontrolü tamamen ele geçirmi?lerdir. 16 Mart 1921’de Türkiye ve Sovyetler Birli?i aras?nda Moskova Antla?mas? imzalanm??t?r. Antla?man?n birinci maddesinde Antla?mada geçen “Türkiye” terimi ile Misak-? Milli’nin kapsad??? topraklar?n anla??ld??? belirtilmi?tir. Antla?ma ile Türkiye’ nin do?u s?n?r? çizilmi?tir. 13 Ekim 1921 tarihinde de Türkiye, Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan aras?nda Kars Antla?mas? imzalanm??t?r. Bu antla?ma da içerik aç?s?ndan Moskova Antla?mas?n?n hemen hemen ayn?s?d?r. Kars Antla?mas?yla Ermenistan Türkiye ile olan s?n?r?n? tan?m??t?r.
III.ULUSLARARASI ALANDA ERMEN? TOPLUMU VE ERMEN? SORUNUNDAK? ROLÜ
Dünyan?n çe?itli ülkelerinde ya?ayan Ermeniler bulunduklar? ülkelerde Ermeni toplumunun ihtiyaçlar?n? kar??lamak ve bu ülkelerin siyasal ve toplumsal yap?s? üzerinde etkili olmak amac?yla örgütler kurdular. Sosyal yard?m amaçl? kurulu?lar?n yan?nda kendini siyasi parti olarak adland?ran örgütlenmelere de gittiler. Ermenistan’?n ba??ms?zl???n? kazanmas?ndan sonra diaspora örgütleri Ermenistan politikas?nda da söz sahibi olmaya ba?lad?lar. Ermeni kurulu?lar? özellikle ABD’de yönetim üzerinde yapt?klar? lobi faaliyetleri ve “soyk?r?m” iddialar?n?n uluslararas? alanda gündeme getirilmesi için düzenledikleri etkinliklerle Türkiye’nin di?er ülkeler ile olan ili?kileri üzerinde olumsuz etkilerde bulunmaktad?rlar. Diasporan?n Ermenistan üzerindeki etkisi ise iki kom?u ülke aras?nda normal diplomatik ili?kilerin kurulmas?ndaki en önemli engellerden birisini olu?turmaktad?r. Türkiye-Ermenistan ili?kileri ve Ermenistan’?n d?? politikas? ile ilgili aç?klamalarda bu konuya detayl? bir ?ekilde de?inilecektir. Buna geçmeden önce k?saca Ermeni diasporas?n? ve faaliyet alanlar?n? tan?mlamak gerekir.
III.1. Ermeni Diaspora Kurulu?lar? ve Faaliyetleri
Ermenilerin belirli bir yo?unlukta ya?ad??? ba?ta ABD olmak üzere Fransa, Kanada, Lübnan, Rusya, Avustralya, ?ran ve ?ngiltere gibi ülkelerde diaspora örgütleri ad? verilen yap?lanmalara gittikleri görülüyor. Diaspora örgütleri çok çe?itli alanlarda faaliyet göstermektedir. E?itim, sa?l?k, din hizmetleri ve politika bunlardan baz?lar?d?r. Diaspora örgütleri aras?nda Ermeni Devrimci Federasyonu veya bilinen ad?yla Ta?naklar, Sosyal Demokrat H?nçak Partisi ve Ramgavar olarak bilinen Ermeni Liberal Demokrat organizasyonlar? kendilerini politik parti olarak tan?mlamaktad?rlar.
Ermeni diasporas?n?n ABD’deki nüfusu 750.000 kadard?r. Kanada’da 50.000 kadar Ermeni ya?amaktad?r. Avrupa’da ise Fransa 300.000 ki?i ile en fazla Ermeni’nin ya?ad??? ülkedir. Ortado?u’da 200.000’er ki?i ile Ermeni diasporas? ?ran ve Lübnan’da yo?unla?maktad?r. Avustralya’da da Ermeni nüfusu 30.000 kadard?r. Ermeni diasporas?n?n toplam say?s? 4-5 milyon civar?ndad?r[140].ABD, Fransa ve Ortado?u’da Ermeni diasporas?n?n varl??? oldukça eski tarihiere kadar uzanmas?na ra?men, Avustralya ve Kanada’da Ermeni yerle?imi daha yenidir. Özellikle Avustralya’ya Ermeni toplumunun yayg?n olarak göçü 1960'l? y?llarda ba?lam??t?r.
Ermeni diasporas?n?n kurdu?u organizasyonlar genel olarak ara?t?rma kurulu?lar?, yard?m kurulu?lar?, kültürel ve sportif amaçl? kurulu?lar olarak s?n?fland?r?labilir. Bunlar?n yan?nda hemen her ülkede yukar?da de?inilen kendini politik parti olarak adland?ran Ta?nak, H?nçak ve Ramgavar örgütleri bulunmaktad?r. Yine pek çok ülkede Ermeni Ulusal Komitesi adl? organizasyon vard?r. Bu her ülkede o ülkenin ad?yla ortaya ç?kmaktad?r. Örne?in, Amerika Ermeni Ulusal Komitesi (Armenian National Committee of America) ve Avustralya Ermeni Ulusal Komitesi (Armenian National Committee of Australia) gibi. Bunun yan?nda Ermeni Genel Hay?r Birli?i (Armenian General Benevolent Union-AGBU-)’ nin pek çok ülkede ?ubeleri bulunmaktad?r.
Ermeni diaspora organizasyonlar? faaliyetlerinde soyk?r?m iddialar?n? ön plana ç?karan ve bulunduklar? ülkelerin yönetimlerini bu noktada yönlendirmeyi amaçlayan bir çizgiyi takip etmektedirler. Ara?t?rma merkezleri gerek hükümetler d??? organizasyon (NGO) gerekse üniversiteler bünyesinde faaliyet gösterenler soyk?r?m iddialar?n? içeren sempozyum, panel ve konferanslar düzenlemektedirler. Ermeni Ulusal Komiteleri Ermenilerin bulunduklar? ülkelerin politik ya?am?na kat?lmalar? ve Ermeni toplumunun görü?lerinin medyada yer almas? için gerekli çal??malar? yapmaktad?rlar.AGBU gibi yard?m kurulu?lar? ve baz? kültürel amaçl? kurulu?lar dünyan?n çe?itli ülkelerindeki Ermenilerin ekonomik ve kültürel ihtiyaçlar?n? kar??lamak amaçl? faaliyetler içerisindedirler. Ermeni Devrimci Federasyonu (Ta?naklar), H?nçaklar ve Ramgavarlar ile Amerika Ermeni Asamblesi (Armenian Assembly of America-AAA) ve Ermeni Ulusal Komiteleri tamamen politik alanda yo?unla?m??lard?r. Amerika Ermeni Asamblesi ve Amerika Ermeni Ulusal Komitesi soyk?r?m iddialar?n?n ABD Kongresine ta??nmas?nda itici güç durumundad?rlar. Bunlar ayr?ca ABD’deki Ermeni lobisinin de ana unsurlar?d?r. Türkiye’ye yönelik ABD yard?mlar?n?n engellenmesi, Türkiye’ye ABD’nin silah sat???n?n önlenmesi, Azerbaycan’a ABD yard?m?n?n yap?lmas?n?n önlenmesi ve Ermenistan’?n her alanda ABD taraf?ndan desteklenmesi ABD’deki Ermeni lobisinin ana amaçlar?ndand?r. Avrupa ülkelerindeki Ermeni organizasyonlar? da benzer faaliyetlerde bulunmaktad?rlar. Diaspora organizasyonlar? için soyk?r?m iddialar? ve Ermeni toplumunun bu iddialar çevresinde toplanmas? kendilerinin varl?k nedenini olu?turmaktad?r. Bu durum bir “soyk?r?m” endüstrisinin olu?mas?na neden olmu?tur. Ermeni toplumunun belirli bir konu etraf?nda birle?ip lobi olu?turmas? ise bulunduklar? ülkede diasporaya politik alanda bir avantaj sa?lamaktad?r. Bu özellikle ABD’de görülmektedir.
A?a??da Ermenistan’?n d?? politikas?na de?inirken de belirtilece?i gibi Ermeni diasporas? soyk?r?m iddialar?n?n uluslararas? alanda gündeme getirilmesi ve Türkiye ile ili?kiler konusunda Ermenistan’daki baz? politik gruplardan çok daha radikal bir tutum içerisindedir. Ancak diaspora kurulu?lar? aras?nda da Türkiye’ye bak?? ve soyk?r?m iddialar?n?n gündeme getirilmesinde izlenecek strateji konusunda farkl?l?klar vard?r. Örne?in, Ta?naklar?n destekledi?i Amerika Ermeni Ulusal Komitesi Türkiye ile ili?kiler konusunda her türlü diyalogu reddetmekte ve çok radikal bir çizgi izlemektedir. Di?er taraftan Amerika Ermeni Asamblesi prensipte Türkiye ile diyaloga kar?? de?ildir. A?a??da Türk-Ermeni Bar??ma Komisyonu ile ilgili aç?klamada da bu durum belirtilecektir.
IV.ERMEN?STAN’IN BA?IMSIZLI?I VE TÜRK?YE-ERMEN?STAN ?L??K?LER?
1991 y?l?nda Ermenistan’?n ba??ms?zl???yla birlikte Ermeni sorununda Ermenistan olgusu devreye girdi. Ermenistan ile yukar?da belirtilen d??ar?da ya?ayan Ermeni toplumu aras?ndaki ba? ve Türkiye ile Ermenistan ili?kilerinin izledi?i seyir Ermeni sorununun uluslararas? ili?kiler boyutunu ön plana ç?kard?.
Ermenistan’?n ba??ms?zl??? Türkiye taraf?ndan tan?nd?. Ancak iki ülke aras?nda diplomatik ili?kiler kurulamad?. Diplomatik ili?kilerin kurulamamas?n?n önündeki engeller ise Ermenistan’?n soyk?r?m iddialar?n? uluslararas? alanda gündeme getirmesi ve Karaba? sorunudur. Soyk?r?m iddialar? Ermenistan’?n Ba??ms?zl?k Bildirgesinde yer almaktad?r ve Ermenistan anayasas? da Ba??ms?zl?k Bildirgesine at?fta bulunmaktad?r.Ermenistan politikas?na diasporan?n etkisi özellikle soyk?r?m iddialar? ve Türkiye ile Ermenistan ili?kileri konusunda ortaya ç?kmaktad?r. Ermenistan’? ba??ms?zl??a ta??yan süreçte önemli rol oynayan Ermeni Ulusal Hareketi ve Ermenistan’?n ilk Devlet Ba?kan? Levon Ter-Petrosyan soyk?r?m iddialar?n?n Ermenistan taraf?ndan gündeme getirilmesine kar??yd?.Ermenistan Ba??ms?zl?k Bildirgesine de konunun yans?t?lmas?na Ter-Petrosyan kar?? ç?km??t?. Ancak diaspora partileri olarak adland?r?lan partiler özellikle de Ermeni Devrimci Federasyonu ve Ermeni Liberal Demokrat Parti Ter-Petrosyan’a ve Ermeni Ulusal Hareketine yönelik çok sert ele?tirilerde bulundular.Diaspora partilerinin Türkiye topraklar? üzerinde de iddialar? vard?r.Örne?in, Ermeni Liberal Demokrat Parti’den bir lider Ermenistan Cumhuriyetini gelecekteki büyük Ermenistan’?n bir çekirde?i olarak de?erlendirirken Ermenistan hükümetinin bunun gerçekle?mesine kendisini adamas? gerekti?ini ifade etmi? ve Ermenistan Cumhuriyeti’nin hem Ermeni “soyk?r?m?n?n” hem de Ermenistan’?n toprak iddialar?n?n uluslararas? toplum taraf?ndan tan?nmas? için çaba sarf etmesi gerekti?ini belirtmi?tir[141].Yine Ermeni Devrimci federasyonu’ndan bir milletvekili Kars Antla?mas?’n?n Ermenistan taraf?ndan tan?nmamas?n? isteyen bir konu?ma yapm??t?r.Ter-Petrosyan Türkiye ile ili?kiler konusunda çok daha radikal bir tutum içerisinde olan diaspora ve diaspora partileriyle mücadele etmek zorunda kald?.Nitekim Ter-Petrosyan ile Ermeni Devrimci Federasyonu aras?ndaki mücadele 1994 y?l?nda Ermeni Devrimci Federasyonu’nun Ermenistan’daki faaliyetlerinin durdurulmas?yla sonuçland?.Görüldü?ü üzere Ermeni diasporas? gerek soyk?r?m iddialar? gerekse Türkiye-Ermenistan ili?kileri konusunda hesaba kat?lmas? gereken temel unsurlardan birisidir.
Ermeni Devrimci Federasyonu‘nun faaliyetlerinin Ermenistan’da durdurulmas?ndan sonra Ter-Petrosyan aleyhine yo?un bir kampanya ba?latan baz? diaspora kurulu?lar?, Ermenistan’?n d?? temsilcilikleri önünde Ter-Petrosyan aleyhine gösteriler düzenlemi?tir.Sonuçta Ter-Petrosyan istifa etmek zorunda kalm?? ve sonras?nda yap?lan seçimlerde ise Ta?naklar?n deste?ine sahip ve radikal politik görü?leriyle bilinen Robert Koçaryan Ermenistan Devlet Ba?kan? olmu?tur.Ter-Petrosyan döneminde Ermenistan soyk?r?m iddialar?n? gündeme getirmekten kaç?n?rken Koçaryan ile birlikte Ermenistan yönetimi iddialar? yeniden gündeme ta??m??t?r.Türkiye’nin Ermenistan ile normal diplomatik ili?kileri kurmak için ileri sürdü?ü ?artlardan birisi Ermenistan’?n soyk?r?m iddialar?n? uluslararas? alanda gündeme getirmekten kaç?nmas?d?r.Ermenistan ayr?ca gerekli yasal düzenlemeleri de yapmal?d?r.Yukar?da belirtildi?i gibi Ermenistan anayasas?ndan Ermenistan Ba??ms?zl?k Bildirgesine yap?lan at?f ç?kart?lmal?d?r.Türkiye’nin Ermenistan ile normal diplomatik ili?kileri kurmak için ileri sürdü?ü bir di?er ?art ise Karaba? sorunun çözülmesidir.
VI. 1. Karaba? Problemi
Sovyetler Birli?i döneminde Azerbaycan s?n?rlar? içerisinde yer alan ve nüfusunun ço?unlu?unu Ermenilerin olu?turdu?u Da?l?k Karaba?’da ilk çat??malar 1988 y?l?nda Ermenilerin Ermenistan yönetimi alt?na girme talepleriyle birlikte ba?lad?.1991 y?l?nda Azerbaycan ve Ermenistan’?n ba??ms?zl???n? kazanmas?ndan sonra ülkeleraras? bir sorun haline gelen Karaba? çat??mas?nda 1994 y?l?nda ate?kes antla?mas? imzaland?.Bu a?amadan sonra soruna çözüm bulunmas? için görü?meler yo?unla?t?r?ld?.
So?uk Sava? dönemi sonras? en y?k?c? bölgesel sava?lardan biri olan Karaba? çat??mas?nda 1 milyon Azerbaycan vatanda?? mülteci durumuna dü?mü? ve Azerbaycan topraklar?n?n % 20 si Ermeni i?galine u?ram??t?r[142].Karaba? çat??mas? hem Türkiye-Ermenistan ili?kilerini etkilemi? hem de Ermeni diasporas?n?n Türkiye ve Azerbaycan aleyhine faaliyetlerinin yo?unla?mas?na neden olmu?tur.Her ne kadar Ermenistan özellikle Hocal?’da yap?lan katliamdan sonra Da?l?k Karaba? yönetimiyle bir ba?? olmad???n? ve çat??man?n Azerbaycan’?n bir iç sorunu oldu?unu aç?klasa da uluslararas? gözlemciler taraf?ndan da Ermenistan’?n Da?l?k Karaba? Ermenilerine yard?m yapt??? teyit edilmi?tir[143].Nitekim ba??ms?z Ermenistan’?n ilk Cumhurba?kan? Ter-Petrosyan’dan sonra sözde Da?l?k Karaba? Cumhuriyeti’nin Cumhurba?kan? Robert Koçaryan, Ermenistan Cumhurba?kan? olmu?tur.Ter-Petrosyan döneminde Ermenistan’?n Türkiye ile ili?kileri geli?tirme politikas?n?n önündeki en büyük engel Karaba? sava?? olmu?tur.Çeli?kili bir ?ekilde Ter-Petrosyan’?n Karaba? politikas? Türkiye ile ili?kilerde normalle?meyi engellerken, Ermenistan’?n Türkiye’ye kar?? radikal politikalar izlemesini savunan diaspora taraf?ndan da ele?tirilmi?tir.
IV.1.1.Karaba? Sorununun Uluslararas? Yans?malar?
Karaba? sorunu Türkiye-Ermenistan ili?kilerine olan etkisi yan?nda ABD’nin bölge ülkeleriyle ili?kileri,Türkiye-Rusya,Rusya-Ermenistan,Rusya-Azerbaycan, Azerbaycan-?ran, Ermenistan-?ran ili?kilerine de etkisi oldu.ABD’deki Ermeni lobisinin çabalar? sonucu ABD Kongresinden ç?kan Özgürlükleri Destekleme Yasas? 907. Bölüm adl? karar ile Azerbaycan’a ABD’nin yard?m yapmas? engellenmi?tir. Ayr?ca Azerbaycan’?n Ermenistan’a ambargo uygulamak ve sald?r? amaçl? güç kullanmak ile suçland??? görülmektedir.Ermenistan ise ?srail’den sonra nüfusuna oranla en fazla ABD yard?m? alan ülke olmu?tur[144].Kongrenin tutumuna ra?men ABD Ba?kanlar?n?n özellikle Clinton’un daha dengeli bir politika izlemeye ve bölüm 907’yi kald?rmaya çal??t???n? belirtmek gerekir.Karaba? sorunu Türkiye ile Rusya’y? da kar?? kar??ya getirmi?tir.Ermeni kuvvetlerin Nahçivan’a sald?rmas? üzerine Türkiye’nin Nahçivan’? korumak amac?yla müdahale etmesi gerekti?i tart??malar? yap?lm??t?r.Kars Antla?mas?’n?n Türkiye’ye müdahale hakk? verdi?i yorumlar? yap?ld?.Ba??ms?z Devletler Toplulu?u komutan? Mara?el Shaposhnikov ise Türkiye’nin müdahalesinin Üçüncü Dünya Sava??na yol açaca?? aç?klamas?n? yapm??t?r[145].Böylece So?uk Sava? dönemi sonras?nda ilk kez Türkiye ve Rusya kar?? kar??ya gelmi?tir. Kriz Ermeni kuvvetlerin çekilmesiyle atlat?l?rken bölgesel bir krizin büyük devletleri sava??n e?i?ine getirebilecek potansiyele sahip olmas?n? göstermesi bak?m?ndan önemlidir.Karaba? problemi Ermenistan-Rusya ili?kileri bak?m?ndan da önemlidir.Ermenistan’da hem Ter-Petrosyan hem de Koçaryan yönetimi Ermenistan’?n Rusya’ya olan ba??ml?l???n? azaltmak istemelerine ra?men Karaba? problemi nedeniyle bunu ba?aramam??lard?r.Ermenistan’?n Rusya’ya olan ba??ml?l???n?n azaltmas? için Türkiye ile ili?kilerini normalle?tirmesi ve Azerbaycan ile de belirli bir anla?ma zemininde bulu?mas? gerekir[146].Ermenistan bunu sa?layamad??? takdirde hem ekonomik aç?dan hem de güvenlik kayg?lar? sebebiyle askeri aç?dan Rusya’ya ba??ml? olmaya devam edecektir.
IV.1.2.Karaba? Sorununda Bar?? Süreci
1994 y?l?nda ate?kes antla?mas?n?n imzalanmas?ndan sonra bar?? sürecine Avrupa Güvenlik ve ??birli?i Te?kilat? (AG?T) bünyesinde h?z verildi.AG?T çerçevesinde yürütülen görü?melerde önemli bir dönüm noktas? 1996 y?l?ndaki AG?T Lizbon zirvesi olmu?tur.Bu zirvede Azerbaycan’?n toprak bütünlü?ünü esas alan karar tasar?s? Ermenistan’?n d???ndaki ülkelerin deste?ini alm??t?r.1997 y?l?nda da AG?T ad?m ad?m çözüm önerisinde bulunmu?tur.Bu öneri Ermeni kuvvetlerin öncelikle Da?l?k Karaba? d???nda kalan i?gal ettikleri topraklardan çekilmesini ve Karaba?’?n statüsü konusunun daha sonra ele al?nmas?n? önermekteydi.Ermenistan Devlet Ba?kan? Levon Ter-Petrosyan’da bu öneriye s?cak bakt??? aç?klamas?nda bulunmu?tur.Ancak muhlalefetin sert ele?tirileri sonucu Ter-Petrosyan’?n istifas? ve uzla?maya yana?mayan Koçaryan’?n Devlet Ba?kan? seçilmesiyle bar?? sürecinde bir t?kanma ya?anm??t?r.Koçaryan iktidar?n?n ilk y?l?nda Karaba? sorununun çözümü için Azerbaycan Devlet Ba?kan? Aliyev ile görü?mekten kaç?nmas?na ve Aliyev’in muhatab?n?n Karaba? yönetimi oldu?unu söylemesine ra?men daha sonra sorunun çözümü için Aliyev ile bir araya gelmi? ve bar?? süreci devam etmi?tir.[147]
Türkiye Karaba? sorununa uluslararas? örgütler ve özellikle de AG?T çerçevesinde soruna bir çözüm bulunmas?n? istemi?tir.1992 y?l?nda da Türkiye ve ABD destekli koridor önerisi ortaya konmu?tur.Bu öneri Azerbaycan ile Nahçivan aras?ndaki bölgenin bir k?sm?n?n Azerbaycan’a verilmesi (Mehri Koridoru) ve Ermenistan ile de Da?l?k Karaba? aras?nda ba? kurulmas?n? içermekteydi.Ancak bu her iki taraf taraf?ndan da reddedilmi?tir.Son dönemde bar?? görü?melerinde koridor konusu yeniden tart???lmaktad?r.
Rusya’da 1999 y?l?nda AG?T Minsk Grubu e?ba?kanlar?ndan birisi olarak
Azerbaycan ile Da?l?k Karaba? aras?nda “Ortak Devlet” kurulmas? önerisinde
bulunmu?.Ancak bu öneride kabul edilmemi?tir.
IV.2.Türkiye-Ermenistan ?li?kilerinde Geli?meler
Yukar?da belirtildi?i gibi Türkiye ile Ermenistan aras?nda normal diplomatik ili?kiler bulunmamaktad?r.Ermenistan’?n Karadeniz Ekonomik ??birli?i Te?kilat? nezrinde ?stanbul’da bir temsilcisi vard?r.Türkiye ve Ermenistan D??i?leri Bakanlar? 15 May?s 2002 tarihinde NATO D??i?leri Bakanlar? toplant?s?n?n yap?ld??? Reykjavik’te bir araya geldiler.Ard?nda 25 Haziran 2002‘de Karadeniz Ekonomik ??birli?i Te?kilat?‘n?n kurulu?unun onuncu y?ldönümü vesilesiyle ?stanbul’da görü?tüler.Türkiye Ermenistan ile normal diplomatik ili?kileri kurmak için ileri sürdü?ü ?artlarda ?srar etmektedir.Ermenistan’da ise mevcut yönetim ?artlar konusunda herhangi bir ad?m atmamaktad?r.11 Eylül terör eylemlerinden sonra Türkiye’nin mütteffiki ABD’nin Kafkasya’daki etkisi artm?? ve ABD askerleri Gürcistan’da konu?land?r?lm??t?r.Bunun yan?nda Azerbaycan’?n ABD ile ili?kileri de Azerbaycan’?n ABD’ye terörle mücadele de verdi?i destekten dolay? ilerlemi?tir.Bu geli?meler dikkate al?nd???nda Ermenistan’?n Rusya’dan ba?ka bölgede yak?n ili?kileri yürütebilece?i bir ülke yoktur[148].Ermenistan’?n izledi?i d?? politika ülkeyi Rusya’ya a??r? ba??ml? k?lmakta ve Ermenistan’?n egemenli?inin sorgulanmas?na neden olmaktad?r.Türkiye-Ermenistan ili?kilerinin normalle?mesi Ermenistan’?n ç?kar?nad?r.Ancak bunun için öncelikle Ermenistan diasporan?n etkisinden kurtulmal?d?r.27-28 May?s 2002 tarihinde Ermenistan’?n ba?kenti Erivan’da gerçekle?tirilen ikinci diaspora konferans? ve konferans sonunda yay?nlanan bildiri Türkiye-Ermenistan ili?kilerinin geli?tirilmesi için umut verici de?ildir.[149]
V.ERMEN? SORUNUNDA D?YALOG ÇABALARI
Türk ve Ermeni taraflar? aras?nda sivil diplomasi örne?i olarak adland?r?labilecek olan ve taraflar?n görü?lerini kar??l?kl? olarak tart??malar?na imkan tan?mak amac?yla baz? giri?imler olmaktad?r.iki taraftan gazeteciler belirli aral?klarla bir araya gelmekte ve sorunlar masaya yat?r?lmaktad?r.Bunun yan?nda diyalog aç?s?ndan en ciddi giri?im Türk-Ermeni Bar??ma Komisyonu’nun kurulmas?d?r.
Türk-Ermeni Bar??ma Komisyonu (TEBK) 9 Temmuz 2001 tarihinde alt? Türk ve dört Ermeni temsilcinin kat?l?m?yla kurulmu?tur.TEBK’n?n amaçlar? Terms of Reference adl? belge ile ?u ?ekilde aç?kland?:Türkler ve Ermeniler aras?nda kar??l?kl? anlay?? ve iyi niyeti geli?tirmek,Ermenistan ve Türkiye ili?kilerinin iyile?tirilmesini te?vik etmek;Türk-Ermeni sivil toplum örgütleri ve Ermeni diasporas?ndaki mevcut bar??ma arzusundan yararlanmak ve söz konusu örgütler aras?nda temas,diyalog ve i?birli?ini desteklemek;do?rudan baz? faaliyetlere giri?mek ve di?er kurulu?lar?n projelerinin gerçekle?mesine yard?mc? olmak; hükümetlere sunulmak üzere baz? tavsiyeler geli?tirmek;i? dünyas?,turizm,kültür, e?itim,ara?t?rma,çevre,medya ve güven art?r?c? önlemler alan?nda resmi olmayan i?birli?ini desteklemek,talep üzerine,tarihi,psikolojik,hukuki ve di?er alanlardaki baz? projeler için uzman incelemesi sa?lamak.[150]
Türk-Ermeni Bar??ma Komisyonu’nun Ermeni taraf?nda özellikle de diasporada de?erlendirili? biçimine bakt???m?zda Ermeni diasporas?ndaki bir kesimin diyaloga hiç haz?r olmad??? ve ileri sürdükleri iddialar?n ara?t?r?lmas?n? bile istemedikleri görülür.
TEBK, üyelerinin resmi görev ve s?fat ta??mad??? bir sivil diplomasi örne?iydi[151].Komisyon Ermeni diasporas?nda ve Ermenistan’da geni? bir platformda tart???lm?? ve de?erlendirmeler yap?lm??t?r.Baz? istisnalar d???nda Ermenilerin TEBK’ya bak??lar?n?n olumsuz oldu?u söylenebilir.Komisyona yönelik en sert ele?tiriler Ta?naklar?n ABD’deki örgütlerinden Ermeni Ulusal Komitesi (Armenian National Committee of America —ANCA-) ve yine bir Ta?nak örgütü olan Ermeni Devrimci Federasyonu’ndan geldi.Ta?naklar TEBK’y? yabanc? güçler taraf?ndan emredilen,yetkisiz ki?ilerin kat?ld??? ve Ermeni milli ç?karlar?n? gözetmeyen bir giri?im olarak de?erlendirdiler.
Ta?naklar için sözde soyk?r?m?n Türkiye taraf?ndan tan?nmas? her türlü görü?menin ön ?art?yd?[152].Ta?naklar?n temel kayg?s? Bar??ma Komisyonu’nun faaliyetlerinin sözde soyk?r?m?n uluslararas? düzeyde tan?nmas? çabalar?n?n önünde engel olu?turmas? ve Ermeniler aras?nda bölünmeye neden olmas?yd?.TEBK’n?n kurulmas?ndan sonra Ermeniler aras?ndaki tart??malar incelendi?inde bölünme konusunda Ta?naklar?n endi?elerinin yersiz olmad???n? söyleyebiliriz.
Ermenistan’da Ter-Petrosyan döneminde iktidarda olan Ermeni Ulusal Hareketi’ne ve Amerika Ermeni Asamblesi’ne (Armenian Assembly of America¬AAA) kar?? olan çevreler Komisyona yönelik sert ele?tiriler yapt?lar.Bunun nedeni TEBK’n?n Ermeni üyelerinin Ter-Petrosyan döneminde önemli görevlerde bulunmu? olmalar?d?r.Örne?in Komisyon’un üyelerinden Arzumanyan,Ter-Petrosyan dönemi D??i?leri Bakanlar?ndand? ve Hovhanisyan ayn? dönemde Ermenistan’in Suriye Büyükelçisiydi.
ANCA ve di?er Ermeni diaspora örgütleri ABD D??i?leri Bakanl???n? da TEBK’n?n kurulmas?n? te?vik etti?i gerekçesiyle ele?tirdiler[153].ABD D??i?leri Bakanl??? Bar??ma Komisyonu’na yönelik deste?ini ifade etmi?ti.Hatta medyada ABD D??i?leri Bakanl???’n?n Komisyona maddi destek sa?lad??? haberleri ç?km??t?[154].TEBK’n?n Ermeni üyeleri ise ABD hükümetinin maddi deste?i hakk?nda bir bilgileri olmad???n? belirttiler.[155]
ANCA’n?n tersine AAA Komisyona aç?k destek verdi.Bar??ma Komisyonu’nun kurulmas? ABD’deki iki büyük Ermeni örgütü olan ANCA ve AAA aras?ndaki rekabeti daha da artt?rd?.Bar??ma Komisyonu ABD’deki iki büyük diaspora örgütünün ortak lobi faaliyetlerini etkiledi.Bar??ma Komisyonu’nun kurulmas?n?n Ermenilerin soyk?r?m iddialar?n? ta??d?klar? ülkeler üzerinde de etkisi oldu.Avrupa Parlamentosu TEBK’n?n olu?turdu?u diyalog ortam?n?n önemine i?aret ederek Türkiye ile ilgili kararda Ermenilerin soyk?r?m iddialar?na yer vermedi[156].Alman Parlamentosu da Ermeni soyk?r?m iddialar? ile ilgili bir dilekçeyi görü?meyi Türk-Ermeni sivil toplum örgütleri aras?nda temaslar?n ba?lam?? oldu?una dikkat çekerek reddetti.[157]
Bar??ma Komisyonu’nun kurulmas? Ta?naklar?n Ermenistan hükümetiyle ili?kilerini de etkiledi.Ermenistan hükümetinin TEBK’n?n kurulmas?nda rolü oldu?unu dü?ünen EDF, elektrik da??t?m ?irketinin özelle?mesi ile ilgili bir yasa tasar?s?na kar?? oy kulland?.Ermenistan D??i?leri Bakanl??? taraf?ndan 13 Temmuz’da yap?lan aç?klamada Komisyon’un kurulmas?yla D??i?leri Bakanl???’n?n bir ilgisi olmad??? ve Ermenistan’?n, mevcut sorunlar?n aç?kça tart???lmas?n? te?vik eden Türk ve Ermeni halklar? aras?ndaki her türlü temas ve diyaloga daima taraflar oldu?u belirtildi. Aç?klamada vurgulanan bir husus Komisyon’un faaliyetlerinin devletler düzeyinde yap?lan görü?melerin yerini alamayaca??yd?[158].D??i?leri Bakanl???’n?n bu aç?klamas?na kar??l?k Ermenistan’da 10 siyasi parti 31 Temmuz 2001 tarihinde ortak bir bildiri yay?nlayarak Bar??ma Komisyonu’nu k?nad?lar[159].Ermenistan’da siyasi partilerin aç?klamas? D??i?leri Bakanl???’n?n TEBK ile ilgili görü?ünü de etkiledi. Ermenistan D??i?leri Bakanl??? taraf?ndan 1 A?ustos 2001‘de yap?lan bir di?er aç?klamada Ermenistan’daki siyasi partilerin bildirisine at?fta bulunularak, Komisyon’un Ermeni resmi makamlar?n? “soyk?r?m”?n tan?nmas? çabalar?ndan sapt?ramayaca?? belirtildi[160].Ermenistan’da siyasi partilerden gelen tepkiler üzerine D??i?leri Bakanl???’n?n Komisyon’a yönelik böyle bir aç?klama yapt???n? söylemek mümkündür.Ermenistan’da temel kayg? Komisyon’un Türkiye-Ermenistan ili?kilerinde rol alarak resmi makamlar?n yerini alma giri?iminde bulunmas?yd?. Nitekim Ermenistan Devlet Ba?kan? Koçaryan da Ermenistan-Türkiye ili?kilerinin devletler düzeyinde tart???lmas? gerekti?ini söyledi[161].Ermeniler taraf?ndan Komisyon’a yöneltilen ele?tirilerden biri de Bar??ma Komisyonu’nda dört Ermeni’ye kar??n alt? Türk üyenin bulunmas? ve Türk üyelerin Ermeniler taraf?ndan sertlik yanl?s? olarak de?erlendirmeleriydi.[162]
TEBK’n?n kurulmas? Türkiye’de Ermeniler aras?nda oldu?u kadar ilgi uyand?rmamas?na ra?men,Komisyon vas?tas?yla Türkler ve Ermeniler aras?nda diyalogun kurulmas? olumlu kar??land?.Genel olarak TEBK’n?n kurulmas? iki toplum aras?nda gerginli?i azalt?c? do?ru zamanda at?lm?? bir ad?m olarak de?erlendirildi[163].Türkiye Ermenileri de Bar??ma Komisyonu’nu olumlu bir ad?m olarak de?erlendirdiler.Agos gazetesi yazarlar?ndan Markar Eseyan TEBK’y? iki halk ad?na küçük ancak uygarl?k ve dostluk ad?na büyük bir ad?m olarak nitelendirirken,Bat?l? ülkelerin Ermeni sorununu Türkiye’den taviz koparmak için kulland??? yorumunu yapt?.[164]
TEBK 11 Aral?k 2001’de Ermeni temsilcilerin ortak bir deklarasyon yay?nlayarak komisyondan ayr?lmalar?yla da??lm??t?r.TEBK iki toplum aras?nda diyalog ortam? olu?turmaya yönelik bir giri?imdi.Ancak Ermeni taraf?n?n böyle bir diyaloga hiç haz?r olmad??? görüldü.Burada temel sorun Ermenilerin soyk?r?m iddialar? ve diaspora örgütlerinin sözde soyk?r?m?n uluslararas? düzeyde tan?nmas?n? temel faaliyet alan? olarak ele almalar?d?r.Komisyon’a kar?? diaspora örgütlerinin faaliyetleri de Ermeni diasporas?n?n iyi örgütlendi?ini ve sivil toplum örgütlerinin bir bask? arac? olarak kullan?labilece?ini göstermektedir.Türkiye’de de Ermeni iddialar?na ve bu iddialar do?rultusunda Ermenilerin yapt?klar? faaliyetlere sivil toplum örgütleri cevap verebilir.Bunun için öncelikle konu ile ilgili bilgilenmeleri ya da bilgilendirilmeleri ve bunlar? harekete geçirecek mekanizmalar?n kurulmas? gerekir.Türkiye’de TEBK gibi bir olu?um ve faaliyetleri hakk?nda kamuoyu ve sivil toplum örgütlerinin ilgisizli?i dikkat çekicidir. Taraflar aras?nda yeniden Bar??ma Kornisyonu’nu canland?rma do?rultusunda görü?meler sürdürülmektedir.Daha önceki tecrübeden yola ç?kan taraflar görü?meleri gizli yürütme e?ilimdedirler.Konu?ulanlar?n hemen kamuoyuna yans?t?lmas? baz? çevrelerin Komisyonu hedef almas?na neden olmu? ve bu durumun Komisyon üzerinde olumsuz etkileri olmu?tur.
VI.ERMEN? ?DD?ALARI KONUSUNDA D??ER ÜLKELER?N TUTUMLARI
Burada baz? ülkelerin Ermeni soyk?r?m iddialar?na yönelik tutumlar?na k?saca de?inilecektir.Parlamentolar?nda sözde Ermeni soyk?r?m?n? tan?yan ülkeler ?unlard?r:Uruguay (1965),Güney K?br?s (1982),Arjantin (1993),Rusya 1995), Yunanistan (1996),Lübnan (1997),Belçika (1998),Vatikan (2000),?talya (2000) ve Fransa (2001).
Ermeni soyk?r?m iddialar?n?n kabul edildi?i en son ülke olan Fransa’da asl?nda süreç 1998 y?l?nda ba?lam??t?.29 May?s 1998 tarihinde Frans?z Millet Meclisi soyk?r?m iddialar?n? destekleyen bir kanun tasla??n? kabul etti.Türkiye’nin sert tepkisi üzerine Frans?z Senatosu tasar?y? gündeme almay? geciktirmi?tir.Ancak Fransa’da 2001 y?l? seçimlerinin yakla?mas? üzerine konu yeniden gündeme gelmi? ve 8 Kas?m 2000’de Senatoda kabul edilmi?tir.Senatoda kabul edilen metin Millet Meclisinde 29 May?s 1998 tarihinde onaylanan metinle ayn? olmakla birlikte kabul edili? usulleri aras?ndaki farktan dolay? metin Millet Meclisine götürülerek tekrar oylamaya sunulmu?tur.Frans?z Millet Meclisi D??i?leri Komisyonun’da 10 Ocak 2001 tarihinde kabul edilen tasar? Frans?z Millet Meclisi Genel Kurulunda da 18 Ocak 2001 tarihinde 577 sandalyeli Mecliste sadece 52 ki?inin kat?ld??? bir oturumda oylanm?? ve onlar?n tasar? lehine oy vermesiyle kabul edilmi?tir[165].Fransa’n?n ald??? bu kabul karar?n?n nedenlerinden belki de en önemlisi Ermenistan’da Koçaryan yönetimiyle birlikte Ermenistan’?n soyk?r?m iddialar?n?n uluslararas? alanda kabulü için çaba sarf etmesidir.Yukar?da belirtildi?i gibi Ter-Petrosyan’?n soyk?r?m iddialar?n? Ermenistan d?? politikas?nda kullanmama e?ilimine ra?men Koçaryan soyk?r?m iddialar?n? Ermenistan d?? politikas?n?n öncelikleri aras?na alm??t?r.
Amerika Birle?ik Devletleri’nde eyalet meclisleri 1975 y?l?ndan itibaren sözde Ermeni soyk?r?m?n? tan?yan kararlar almaya ba?lam??ard?r.ABD’deki eyaletlerden yar?dan fazlas? sözde Ermeni soyk?r?m?n? tan?m??lard?r.Eyaletlerin ald??? kararlar?n Federal hükümet üzerinde ba?lay?c?l??? olmamas?na ra?men bunlar?n Kongreyi etkileme olas?l??? vard?r.Ermeni lobisi Kongreden bir tan?ma karar? ç?kartmak için çaba göstermektedir.Bu çabalar ABD Ba?kanlar? taraf?ndan Türkiye’nin stratejik önemi vurgulanarak engellenmektedir.Ancak her y?l özellikle 24 Nisan’a yak?n tarihlerde Ermeni lobisi faaliyetlerini yo?unla?t?rmaktad?r.ABD Ba?kanlar?n?n 24 Nisan’da verecekleri mesajda özel ilgi konusu haline gelmi?tir.ABD Ba?kan? George W. Bush 24 Nisan 2001 tarihli mesaj?nda soyk?r?m katliam gibi kelimeler kullanmam??t?r.24 Nisan 2002 tarihindeki mesaj?nda ise katliam deh?et verici öldürmeler gibi kelimeler kullanm?? ancak “soyk?r?m” kelimesini kullanmam??t?r.[166]
Kanada Parlamentosu 1996 y?l?nda ald??? bir kararda “soyk?r?m” de?il “trajik olaylar” deyimini kullanm??t?r.Nisan 2001‘de Ermeni as?ll? Kanadal? bir milletvekili Serkis Asaduryan’?n Avam Kamaras?na ve Senatör Shirley Maheu’nun da Senatoya sunduklar? taslaklar kabul edilmemi?tir.1 Haziran 2001 tarihinde yine Serkis Asaduryan’?n sundu?u bir tasar? reddedilmi?tir[167].13 Haziran 2002 tarihinde ise Kanada Senatosu sözde soyk?r?m hakk?nda bir karar kabul etmi?tir. Kararda Ermeni “soyk?r?m?n?n” tan?nmas? ve tarihi “gerçe?i” sapt?rma giri?imlerinin k?nanmas? istenmektedir.Ancak Kanada’n?n sözde soyk?r?m? tan?yan ülkeler aras?na girebilmesi için Avam Kamaras?n?n da benzer bir karar almas? ve hükümetin bunu uygulamas? gerekir.[168]
Almanya’da Federal Alman Cumhuriyeti’nin sözde Ermeni soyk?r?m?n? resmen tan?mas?n? talep eden ve Alman Meclisine sunulan bir dilekçe üzerine Dilekçe Komisyonu Eylül 2001‘de konunun Parlamentonun i?i olmad???n? belirtmi?tir.
Rusya Dumas? 15 Nisan 1995 tarihinde sözde Ermeni soyk?r?m?n? tan?yan tavsiye niteli?inde bir karar alm??t?r.Ancak Duma ayn? konunun görü?ülmesini isteyen bir öneriyi 14 ?ubat 2001 tarihinde reddetmi?tir.1995 y?l?ndaki karar ise yürürlülüktedir.Rusya Devlet Ba?kan? Putin 15 Eylül 2001 tarihinde Erivan’daki “soyk?r?m” an?t?n? ziyaret etmi? ve oradaki ziyaret defterine yazd??? yaz?da aç?kça sözde soyk?r?m? tan?m??t?r.[169]
?ngiltere’nin Ankara Büyükelçili?i 23 Temmuz 2001 tarihinde yay?nlad??? bir bas?n bildirisinde 1915 olaylar?n?n 1948 BM Soyk?r?m? Sözle?mesine göre soyk?r?m? olarak nitelendirilemeyece?ini belirtmi?tir.?ngiltere’nin Ankara Büyükelçili?i Ermenistan’daki ?ngiltere Büyükelçisi Timothy Jones’un bir aç?klamas?nda Osmanl? ?mparatorlu?u taraf?ndan yap?lm?? Ermeni “soyk?r?m?”ndan bahsetti?ine dair haberlerin bas?na yans?mas? üzerine bir aç?klama yapma gere?i duymu?tur.[170]
?srail’in de Ermeni iddialar?na yönelik tutumundan bahsetmek gerekir.Çünkü Ermeniler ?srail’i dünyaya soyk?r?m iddialar?n? kabul ettirmek aç?s?ndan önemli bir ülke olarak görmektedir.Uluslararas? alanda Ermenilerin yapt??? çal??malarda Yahudilere yönelik soyk?r?m/holokost ile 1915 olaylar? özde?le?tirilmeye çal???lmaktad?r.Bu noktada ?srail’in Ermeni iddialar?na verece?i bir destek Ermeniler için önemlidir.Ancak ?srail Ermeni iddialar?n? kabul etmeyi sürekli reddetmektedir.?srail D??i?leri Bakanlar?ndan Simon Peres Ermeni iddialar?n?n anlams?z oldu?unu ve Holokost ile Ermeni iddialar? aras?nda benzerlik kurulmas?n? ?srail’in reddetti?ini aç?klam??t?r.[171]
Devletlerin d???nda kurum olarak sözde Ermeni soyk?r?m?n? tek tan?yan ise Avrupa Parlamentosu olmu?tur.Avrupa Parlamentosu tan?may? 18 Haziran 1987 tarihli karar? ile gerçekle?tirmi?tir.
VII.SONUÇ
Ermeni iddialar?n?n Ermeni diasporas? taraf?ndan çe?itli ülkelerde gündeme getirilmesi,1991 y?l?nda Ermenistan’?n ba??ms?zl??? ile birlikte Ermenistan’?n da hem Türkiye ile ili?kiler ba?lam?nda hem de Ermenistan’?n diasporayla ba?lant?s? ile Ermeni sorununa bir aktör olarak girmesiyle sorunun uluslararas? ili?kiler boyutu ön plana ç?kt?.Türkiye ile Ermenistan aras?nda Ermenistan yönetiminin soyk?r?m iddialar?n? uluslararas? alanda gündeme getirme çabalar?ndan ve Karaba? sorunundan kaynaklanan gerginlik diasporan?n da devreye girmesiyle di?er ülkeler ile Türkiye ve Ermenistan’?n ili?kilerini etkileyen bir noktaya geldi.Ermenistan yönetimi üzerinde özellikle diaspora partileri vas?tas?yla söz sahibi olan Ermeni diasporas? Türkiye-Ermenistan ili?kilerinde olumsuz bir faktördür.Türkiye ile ili?kilerini normalle?tirmek Ermenistan’?n ç?kar?nad?r.Ermenistan çok tarafl? bir politika ile bölgede Rusya’ya olan ba??ml?l???n? azaltabilir.Denize ç?k??? olmayan Ermenistan’?n ekonomik ve politik istikrar? için Türkiye ile normal diplomatik ili?kileri geli?tirmesi gerekir.Ancak Türkiye’den toprak talebinde bulunan partilerin oldu?u,soyk?r?m iddialar?n? gündeme getiren ve Karaba? sorununun çözümünde uzla?maz bir çizgi izleyen Ermenistan’?n mevcut politikas? Türkiye ile normal diplomatik ili?kiler kurmas?na engeldir.
Ermeni iddialar? ile ilgili baz? ülkelerin yukar?da de?indi?imiz tutumlar?na bakt???m?zda bu iddialar? tan?mayan ülkeler ile de Türkiye aras?nda ileride problemler ya?anabilir.Özellikle ABD’de Kongreye yönelik Ermeni lobisinin faaliyetleri sürekli bir sorun olarak kalmaya devam edecektir.Türkiye’nin gerek kar?? lobi faaliyetleri gerekse diplomasi yoluyla belli ba?l? ülkelerde yapaca?? çal??malar ile Ermeni lobisinin çabalar?n? ve bu çabalar?n Türkiye’nin ikili ili?kilerini zedelemesini önlemesi mümkündür.Bu çal??malarda hedef kitle karar alma mekanizmas?nda etkili olan ki?iler olmal?d?r.Ermeni diasporas?n?n radikal olmayan kesimleriyle diyalog kurulmas? da kar??l?kl? anlay?? ortam?n?n olu?mas? aç?s?ndan önemlidir.
VIII.KAYNAKLAR
VIII.1.Yararl? Olabilecek ?nternet Siteleri
www.eraren.org
www.avsam.org
www.karabakh.org
www.mfa.gov.tr
www.foreignpolicy.org.tr
www.ermenisorunu.gen.tr
http://groong.usc.edu/news http://www.armenianreality.com
http://www.armenianpatriarchate.org.tr
http://www.normarmara.com/marmara.htm
http://www.agos.com.tr
VIII.2.Kitaplar ve Makaleler
Kitaplar
Adalian Rouben and Masih Joseph,(eds.),Armenia and Karabagh Factbook,(Washington D.C.:Armenian Assembly of America,July 1996).
Azadian,Edmond.and Hacikyan,Agop J.(eds.),History On The Move:Views,interviews and Essays On Armenian issues,(Wayne State University Press, 2000).
Crossant,Michael P.,The Armenian-Azerbaijan Conflict,Causes and implications, (London:Preager, 1998).
Giragosian,Richard,Transcaucasus:A Chronology,(Washington:Armenian National Committee of America, 1992-1997).
Gürün,Kamuran,Ermeni Dosyas?,(Ankara:Türk Tarih Kurumu Yay?nlar?,1983).
Hovannisian,Richard G,Armenia On The Road To independence 1918,(Berkeley and Los Angeles:University of California Press,1967).
Hunter,Shireen T,The Transcaucasus in Transition:Nation Building and Conflict, (Washington D.C.:Center For Strategic and International Studies,1994)
Libaridian,Gerard J,Ermenilerin Devletle?me S?nav?(The Challange of Statehood), Çev:Alma Ta?l?ca,(Ankara: ?leti?im,2000).
Masih,Joseph R and Krikorian,Robert 0 (eds.),Armenia at the Crossroads,(Harwood Academic publishers,1999).
Sonyel,Salahi,Turkey’s Struggle For Liberation And The Armenians,(Ankara:
Center For Strategic Research,2001).
Y?lmaz,?skender,Gümrü Antla?mas?,(Ankara:Atatürk Ara?t?rma Merkezi,2001).
Makaleler
Aktan,Gündüz,“TARC:Ç?kmaz Sokak”,Radikal,12 Aral?k 2001.
Aktan,Gündüz,“Turkish-Armenian Dialogue”,Turkish Daily News,11 Temmuz 2001.
Astourian,Stephan H,“From Ter-Petrosyan To Kocharian:Leadership Change
In Armenia”,Berkeley Program in Soviet and Post-Soviet Studies Working
Paper Series,2000-2001
Birand,Mehmet Ali,“Armenians Work,Turks Look On”,Turkish Daily News,14 Temmuz 2001.
Cabbarl?,Hatem,“Rusya’daki Ermeni Diasporas?:Olu?umu Ve Faaliyetleri”, Ermeni Ara?t?rmalar?,Cilt:Say?:3,Eylül-Ekim-Kas?m 2001,ss.131-152.
Cornell,Svante 0,“Undeciared War”,Journal of South Asian and Middle Eastern Studies,Vol:20,No:4,Fall,1997,ss.5 1-72.
Danielyan,Emil,“Turkey/Armenia:Reconciliation Commission Off To Rocky Start”, RFE/RL,13 A?ustos 2001.
Danielyan,Emil,“Members Deny Knowledge of US Funding For Turkish-Armenian Group”, RFE/RL,15 Ekim 2001.
Dannreuther,Roland,“Russia,Central Asia and the Persian Gulf”,Survival,Vol:35,No: 4,Winter,1993,ss.92-112.
Eseyan,Markar,“Bar?? Aritmeti?i”,Agos,Say? 277,20 Temmuz 2001,s.9
Frantz,Douglas,“Unofficial Commission Acts to Ease Turkish-Armenian Enmity”,The New York Times,10 Temmuz 2001.
Goble,Paul,“Caucasus:Analysis From Washington-Armenian-Azerbaijani
Conflict Risks Recognition”,RFE/RL,8 May 1998.
Goltz,Thomas,“Armenian Soldiers Massacre Hundreds Of Fleeing Families”,
The Sunday Times,1 March 1992.
?lter,Kemal,“Greece Model Is Used In Setting up Commission Between Turks And Armenia”,Turkish Daily News,13 Temmuz 2001.
?lter,Kemal,“An Historic Step For Both Turks and Armenians”,Turkish Daily
News,12 Temmuz 2001.Sami Kohen,“Bar?? Zaman?”,Milliyet,11 Temmuz 2001.
?yigüngör,Aydan,“The Profile Of The Ar???enian Diaspora In Germany”,Ermeni Ara?t?rmalar?,Cilt:1,Say?:3,Eylül-Ekim-Kas?m,2001,ss.258-273.
Kantarc?,?enol,“ABD ve Kanada’da Ermeni Diasporas?:Kurulu?lar ve Faaliyetleri”, Ermeni Ara?t?rmalar?,Cilt:1,Say?:3,Eylül-Ekim-Kas?m,2001,ss.67-118.
Kas?m,Kamer,“The Nagorno-Karabakh Conflict,Caspian Oil And Regional
Powers”,Bülent Gökay (ed.),The Politics of Caspian Oil, (New York:
Paigrave,2001),ss.185-198.
Kas?m,Kamer,‘The Nagorno-Karabakh Conflict From Its Inception to The Peace Process’,Ermeni Ara?t?rmalar?,Cilt:1,Say?:2,Haziran-Ten?muz¬A?ustos,2001,ss. 178-179.
Kas?m,Kamer,“Diasporan?n Ermenistan D?? Politikas?na Etkisi”,2023 Dergisi,15 Nisan 2002,ss.42-48.
Kas?m,Kamer,“Türk-Ermeni Bar??ma Komisyonu:K?sa Süren Bir Diyalog Giri?imi” Stratejik Analiz,Cilt.2,Say?.22,?ubat 2002,ss.30-36.
Kas?m,Kamer,“11 Eylül Terör Eylemlerinin Rusya’n?n Kafkasya Politikas?na
Etkisi”,Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi,Cilt:9,Say?:3-4,2001 ss.
53-65.
Kas?m,Kamer,“Turkish-Armenian Reconciliation Com?mission:A Missed Opportunity Opportunity”,Armenian Studies,Cilt:1,Say?:4,Aral?k 2001-Ocak-?ubat 2002,ss. 256-273.
Kas?m,Kamer,“Ermenistan’?n D?? Politikas?:Ter-Petrosyan ve Koçaryan Dönemlerinin Temel Parametreleri”,Stratejik Analiz,Temmuz 2002,ss.42-50.
Kas?m,Kamer,“Armenian Community In Australia”,Armenian Studies,Cilt:1,Say?:3 Eylül-Ekim-Kas?m,2001,ss.305-320.
Laçiner,Sedat,“Armenian Diaspora In Britian And The Armenian uestions”,
Ermeni Ara?t?rmalar?,Cilt:1,Say?:3,Eylül-Ekim-Kas?m,2001,ss.233-257.
Lütem,Ömer E,“Olaylar ve Yorumlar”,Ermeni ara?t?rmalar?,Cilt:1,Say?.1, Mart-Nisan-May?s,2001,ss.10-22.
Lütem,Ömer E,“Olaylar ve Yorumlar”,Ermeni Ara?t?rmalar?,Cilt:1,Say?:2, Haziran-Temmuz-A?ustos,2001,ss.9-29.
Lütem,Ömer E,“Olaylar ve Yorumlar”,Ermeni Ara?t?rmalar?,Cilt:1,Say?:3, Eylül-Ekim-Kas?m,2001,ss.7-3 3.
Lütem,Ömer E,“Olaylar ve Yorumlar”,Ermeni Ara?t?rmalar?,Say?.5,Bahar 2002,ss.7-27.
*ASAM Ermeni Ara?t?rmalar? Enstitüsü ve Abant ?zzet Baysal Üniversitesi Uluslararas? Ili?kiler Bölümü
[139]"An Armenian Source:Hovhannes Katchaznouni",http://www.armenianreality.com
[140]Ermeni diasporas? ve bunlar?n ABD, Kanada, Avustralya, Ingiltere, Almanya, Rusya ve Lübnan’daki faaliyetleri ile ilgili olarak bak?n?z Armenian Studies/Ermeni Ara?t?rma/ar?, Cilt:1, Say?: 3, Eylül-Ekim-Kas?m, 2001.
[141]Edmond Y.Azadian, “Address to the Parliament of Armenia: On Independence and the Future of the Republic”,in Edmond Y.Azadian and Agop J.Hacikyan (eds.),History On The Move:Views,Interviews and Essays On Armenian Issues,(Wayne State University Press, 2000),s.6
[142]International Helsinki Federation For Human Rights Annual Report, s. 26.
[143]Hocali katliam? için bak?n?z, The New York Times, “Massacre by Armenians”, 3 March 1992.Some of the other articles and news: Thomas Goltz, “Armenian Soldiers Massacre Hundreds Of Fleeing Families”, The Sunday Times, 1 March 1992. Time, “Massacre in Khojaly”, 16 March 1992.The Washington Times, “Armenian Raid Leaves Azeris Dead or Fleeing”, 2 March 1992.
[144]Kamer Kas?m, “The Nagorno-Karabakh Conflict, Caspian Oil and Regional Powers”, Bülent Gökay (ed.),The Politics of Caspian Oil,(Londra: Palgrave), 2001, s. 194.
[145]FBIS-SOV.26 May 1992,s.53.
[146]Kamer Kas?m, “Armenian Foreign Policy: Basic Parameters of the Ter-Petrosian And Kocharian Era”, Review of Armenian Studies, Vol: 1, No: 1,2002,ss.90-103.
[147]Kamer Kas?m.“The Nagorno-Karabakh Conflict From Its Inception To The Peace Process”Ermeni Ara?t?rmalar?/Armenian studies.Cilt:1,Say?:2,Haziran-Temmuz-A?ustos 2001, ss.170-185.Kamer Kas?m,“The Nagorno-Karabakh Peace Process: An Evaluation of the Latest Meeting Between Aliyev and Kocharian”,Turkish Daily News,17 A?ustos 2002.
[148]Bak?n?z,Kamer Kas?m.“11 Eylül Terör Eylemlerinin Rusya’n?n Kafkasya Politikas?na Etkisi”,Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi,Cilt:9,Say?:3-4, 2001 sf. 53-65.
[149]?kinci diaspora konferans? için bak?n?z,www.armeniadiaspora.com/conference2002/htms/declar.Eng.htm
[150]Terms of reference of the Turkish-Armenian Reconciliation Commission, 9 Temmz 2001,Ermeni Ara?t?rmalar?,Cilt:1,Say?:2,Haziran-Temmuz-A?ustos 2001.ss. 267-268.
[151]Türk-Ermeni Bar??ma Komisyonuyla ilgili kapsaml? de?erlendirme için bak?n?z. Kamer Kas?m,“Turkish-Armenian Reconciliation Commission:A Missed Opportunity”, Armenian Studies,Cilt:1,Say?:4,Aral?k 2001-Ocak-?ubat, 2002, ss. 256-273..
[152]“ARF Bureau Declaration Regarding the Turkish-Armenian Reconciliation Commission”,Asbarez,14 Temmuz 2001.Ayr?ca bak?n?z,EDF üyesi Dr,Viken Hovsepian ile yap?lan görü?me,http://www. asbam’ez. com/TARC/VH-QA.html
[155]Armenian News Network,Groong,http://groong.usc.edu/news/msg,16 Eylül 2001.
[154]RFE/RL,8 September 2001.ABD’de medyada TEBK’ya yönelik ilgi vard?.Bak?n?z, Douglas Frantz,“Unofficial Commission Acts to Ease Turkish-Armenian Enmity”,The New York Times,10 Temmuz 2001.Editorial,“Turkish-Armenian Reconciliation?”,Washington Times,17 Temmuz 2001.
[1559Emil Danielyan,“Members Deny Knowledge of US Funding For Turkish-Armenian Group”,RFE/RL,15 Ekim 2001.
[156]Armenian News Network/Groong,http://groong.usc.edu/news/msg38258,5 Ekim 2001.
[157]www.bundestag.de/aktuell/bp/2001bp0109/010983b.html.Bak?n?z,Ömer E.Lütem, “Olaylar ve Yorumlar”,Ermeni Ara?t?rmalar?,Cilt:1,Say? 3,Eylül-Ekim-Kas?m, 2001, ss. 17-18.
[158]Asbarez On Line,http://www.asbarez.com,25 Temmuz 2001.RFE/RL Armenia Report, 7-24 Temmuz 2001.Noyan Tapan, 13 Temmuz 2001.
[159]“Komisyon Ermenileri Böldü”,Agos,Say? 280,10 A?ustos 2001,s.1 ve 11.
[160]“Foreign Ministry Respond Reconciliation Grouping”,Asbarez On line, http://www.asbarez.com,2 A?ustos 2001.Khatchik Derghoukassian and Richard Giragosian,“The Dangers of Privatizing Armenian Foreign Policy”,adl? makalede Komisyon’un faaliyetleri d?? politikan?n özelle?mesi olarak de?erlendirildi. Armnenian News Network/Groong,http://groong.usc.edu/ro/ro-20010831html.31 A?ustos 2001.
[161]“Armenian President,US Congressman Discuss Reconciliation Commission”,Novan Tapan,22 A?ustos 2001.
[162]Emil Danielyan,“Turkey/Armenia:Reconciliation Commission Off To Rocky Start”, RFE/RL,13 A?ustos 2001.
[163]Türkiye’den görü?ler için bak?n?z,Mehmet Ali Birand,“Armenians Work, Turks Look On”,Turkish Daily News,14 Temmuz 2001.Kemal ?lter,“Greece Model Is Used In Setting up Commission Between Turks And Armenia”,Turkish Daily News,13 Temmuz 2001. Kemal ?lter,“An Historic Step For Both Turks and Armenians”,Turkish Daily News,12 Temmuz 2001.Sami Kohen,“Bar?? Zaman?”,Milliyet,11 Temmuz 2001.
[164]Markar Eseyan,“Bar?? Aritmeti?i”.Agos,Say? 277,20 Temmuz 2001,s.9
[165]Bak?n?z, Ömer E. Lütem,“Olaylar ve Yorumlar”,Ermeni Ara?t?rmalar?,Cilt: 1, Say?: 1,Mart-Nisan-May?s,2001,ss.10-22.
[166]Bak?n?z,Ömer E. Lütem,“Olaylar ve Yorumlar”,Ermeni Ara?t?rmalar?,Cilt: 1, Say?: 2,Haziran-Temmuz-A?ustos,2001,ss.23-24.,Ömer E. Lütem,“Olaylar ve Yorumlar”, Ermeni Ara?t?rmalar?,Cilt:2,Say?:5,Bahar 2002,s.20.
[167]Bak?n?z,Ömer E. Lütem,“Olaylar ve Yorumlar”,Ermeni Ara?t?rmalar?,Cilt:1,Say?. 2,Haziran-Temmuz-A?ustos,2001,ss.23-24.,Ömer E. Lütem,“Olaylar ve Yorumlar”,Ermeni Ara?t?rmalar?,Cilt:2,Say?.5,Bahar 2002,s.25.
[168]Bak?n?z Ömer E. Lütem,“Olaylar ve Yorumlar”,Ermeni ra?t?rmalar?,Cilt:2,Say?: 6,2002.
[169]Ömer E. Lütem,“Olaylar ve Yorumlar”,Ermeni Ara?t?rmalar?,Cilt:1,Say?.3, Eylül-Ekim-Kas?m,2001,ss.18-19.
[170]Ömer E. Lütem,“Olaylar ve Yorumlar”,Ermeni Ara?t?rmalar?,Cilt:1,Say?.2, Haziran¬Temmuz-A?ustos,2001,ss.25-26.
[171]“Peres,Armenian Allegations Are Meanningless”,Turkish Daily News,10 Nisan 2001.
| |
Anasayfa
İletişim
